Ιμμάνουελ Καντ: ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους φιλοσόφους. Αν και το φιλοσοφικό του έργο προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και έχει δεχτεί σκληρή κριτική, διαμόρφωσε σαφέστατα τη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη.
Ο Καντ και η συμβολή του στη σύγχρονη φιλοσοφία
Ο Ιμμάνουελ Καντ (1724-1804) αποτελεί μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της σύγχρονης φιλοσοφίας. Εισήγαγε τον πρώιμο σύγχρονο ορθολογισμό και τον εμπειρισμό και έθεσε τις βάσεις της φιλοσοφίας του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα. Ο Καντ συνεχίζει να ασκεί σημαντική επιρροή σήμερα στη μεταφυσική, την επιστημολογία, την ηθική, την πολιτική φιλοσοφία, την αισθητική και άλλους τομείς. Η θεμελιώδης ιδέα της «κριτικής φιλοσοφίας» του Καντ συνοψίζεται σε τρεις τομείς κριτικής. Τον πρώτο αποτελεί η κριτική της καθαρής λογικής (1781, 1787). Ο δεύτερος τομέας είναι η κριτική της πρακτικής λογικής (1788) και ο τρίτος η κριτική της δύναμης της κρίσης (1790).
Ο Καντ υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη κατανόηση είναι η πηγή των γενικών νόμων της φύσης που διαμορφώνουν ολοκληρωτικά την εμπειρία. Ο ανθρώπινος λόγος δίνει στον εαυτό του τον ηθικό νόμο, που αποτελεί τη βάση για πίστη στον Θεό, την ελευθερία και την αθανασία. Επομένως, η επιστημονική γνώση, η ηθική και η θρησκευτική πίστη είναι αμοιβαία συνεπείς και ασφαλείς, διότι στηρίζονται στο ίδιο θεμέλιο της ανθρώπινης αυτονομίας, το οποίο είναι επίσης ο τελικός σκοπός της φύσης σύμφωνα με την τελεολογική κοσμοθεωρία της αντανακλαστικής κρίσης που εισάγει ο φιλόσοφος για να ενοποιήσει τα θεωρητικά και πρακτικά μέρη του φιλοσοφικού του συστήματος.
Η κριτική του καθαρού Λόγου και η κρίση του Διαφωτισμού
Το κύριο θέμα της κριτικής του καθαρού λόγου είναι η προσέγγιση της φιλοσοφίας εκείνης που ονομάζεται μεταφυσική. Ο Καντ ορίζει τη μεταφυσική ως «τις γνώσεις μετά από τις οποίες ο λόγος μπορεί να αγωνίζεται ανεξάρτητα από κάθε εμπειρία». Στόχος του συγκεκριμένου έργου είναι να πάρει μια «απόφαση σχετικά με τη δυνατότητα ή την αδυναμία της μεταφυσικής εν γένει, και τον προσδιορισμό των πηγών της, καθώς και την έκταση και τα όριά της». Έτσι η μεταφυσική για τον Καντ αφορά την a priori γνώση, ή αλλιώς, τη γνώση της οποίας η αιτιολόγηση δεν εξαρτάται από την εμπειρία. Συνδέει ακόμη την a priori γνώση με λογική. Το έργο της Κριτικής είναι να εξετάσει εάν, πώς και σε ποιο βαθμό ο ανθρώπινος λόγος είναι ικανός να έχει γνώσεις a priori, πριν δηλαδή από την εμπειρία.
Για να κατανοήσουμε καλύτερα το έργο της Κριτικής, πρέπει να εξετάσουμε το ιστορικό και πνευματικό πλαίσιο στο οποίο γράφτηκε. Ο Καντ έγραψε την κριτική προς το τέλος του Διαφωτισμού. Επρόκειτο για την περίοδο που η ακμή των διαφωτιστικών ιδεών έφθανε στο τέλος της. Η δεκαετία του 1780, άλλωστε, ήταν μια μεταβατική δεκαετία. Κατά την συγκεκριμένη δεκαετία η πολιτιστική ισορροπία μετατοπίστηκε αποφασιστικά μακριά από το Διαφωτισμό προς τον Ρομαντισμό. Ο Διαφωτισμός τους προηγούμενους αιώνες, συνδέθηκε με την άνοδο και τις επιτυχίες της σύγχρονης επιστήμης.
Τα θεαματικά επιτεύγματα του Νεύτωνα προκάλεσαν ιδιαίτερη εμπιστοσύνη στη δύναμη του ανθρώπου και αισιοδοξία για το μέλλον του. Ο λόγος αποτέλεσε πλέον στην ανθρώπινη συνείδηση εργαλείο ικανό να ελέγχει τη φύση και να βελτιώνει την ανθρώπινη ζωή. Συνέπεια της συγκεκριμένης αισιόδοξης στάσης αποτέλεσε η απομάκρυνση από παραδοσιακές αρχές. Τέτοιες αρχές αποτελούν η πολιτική και η θρησκεία. Γιατί πρέπει να χρειαζόμαστε πολιτικές ή θρησκευτικές αρχές για να μας καθοδηγήσουν, εάν ο καθένας μας έχει την ικανότητα να κατανοεί τα πάντα μέσω της λογικής; Ο Καντ εκφράζει αυτή τη δέσμευση του Διαφωτισμού στην κυριαρχία του λόγου στην κριτική του.
Ο Καντ και η προσέγγιση της αλήθειας
Ο Καντ καθ’ όλη του την προσπάθεια ανακάλυψης του τρόπου προσέγγισης της μοναδικής αλήθειας, πραγματοποιεί έρευνες επάνω στην αντιληπτική ικανότητα του ατόμου. Το συμπέρασμα στο οποίο τελικώς καταλήγει, είναι το εξής. Το υποκείμενο πρέπει να συνενώσει τις δύο αντιθετικές του φύσεις με στόχο να επιτύχει τον τρόπο και την γνώση αποκάλυψης της προαναφερθείσας αλήθειας. Το ελεύθερο πνεύμα έρχεται σε πλήρη σύγκρουση με τις επιτακτικές ανάγκες. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργούνται από το ίδιο το άτομο σημαντικά εμπόδια, τα οποία έχουν ως αποτέλεσμα την άρση των διόδων επικοινωνίας με την αλήθεια. Στον προαναφερθέντα προβληματισμό, ο Immanuel Kant παρατηρεί πως ο άνθρωπος μπορεί μόνο μέσω της εφαρμογής της κριτικής σκέψης να πραγματοποιήσει την επικοινωνία μεταξύ αισθήσεων και πνεύματος. Η επικοινωνία αυτή θα του επιτρέψει, τελικά, να δει την αλήθεια απρόσκοπτα.
Η κριτική σκέψη, συμβάλλει στην αντίληψη των ιδιαιτέρων, συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της δύναμης, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει την ανάγκη της απόλυτης ένωσης. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ζεύγη όπως ελευθερία – φύση, σκοπός – μέσο, έννοια – αντικείμενο γίνονται ένα διατηρώντας, ωστόσο, την μοναδικότητα τους. Μία ανάλογη σχέση εκφράζεται από το «Ωραίο», αντικείμενο της αισθητικής φιλοσοφίας.
Ωστόσο, η συμφιλίωση μεταξύ αντιθέτων του Καντ είναι φαινομενική. Υπάρχει υποκειμενικά και μόνο σε σχέση με την παραγωγή κρίσεων, χωρίς να συνιστά την αλήθεια ή το πραγματικό. Ο φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ απέδειξε με την ίδια του τη φιλοσοφία την αποτυχία του εγχειρήματος του. Αυτο συνέβη καθώς οι αντιθέσεις μεταξύ αίσθησης και νόησης, πραγματικού και ηθικού, αναγκαιότητας και ελευθερίας διαμορφώνουν τη σκέψη του σε μεγάλο βαθμό. Ο ίδιος προσπάθησε, σημαντικά να άρει κάθε διάκριση και διαχωρισμό (αίσθηση – νόηση, ηθικό – πραγματικό, αναγκαιότητα – ελευθερία). Για τον φιλόσοφο, τέτοιες διακρίσεις ταλανίζουν την ανθρώπινη φύση και εγείρει φιλοσοφικούς προβληματισμούς, μέσω του «Ωραίου».
Καντ και αισθητική
Ο Καντ αποτέλεσε έναν από τους σύγχρονους φιλοσόφους που έθεσαν και πάλι τη συζήτηση περί αισθητικής στο επίκεντρο μετά την αρχαιότητα. Οι αισθητικές έννοιες που εισάγει ο Καντ, αποτελούν υποκειμενικές αναστοχαστικές κρίσεις. Δεν οδηγούν, ωστόσο, στην αλήθεια. Αντίθετα, εμποδίζουν την αντικειμενικότητα της γνώσης, παρακωλύοντας την επαφή με το αληθές. Οι καντιανές αισθητικές κρίσεις και το «Ωραίο», όπως ο φιλόσοφος το ορίζει, δεν οδηγούν στη γνώση. Μπορούν απλώς να αναδείξουν έναν τρόπο προσέγγισης της.
Αδιαμφισβήτητα ωστόσο, ο Καντ εισήγαγε με τη φιλοσοφία του δύο σημαντικότατους όρους. Πρόκειται για το «Ωραίο» και το «Υψηλό». Σύμφωνα με τον Καντ το «Ωραίο» αντικατοπτρίζει το όμορφο, το οικείο, το ευχάριστο. Αντίθετα, το «Υψηλό» περιγράφει το μεγαλειώδες, το άρρητο, το τρομακτικό και γοητευτικό ταυτόχρονα. Χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τη φύση, το καντιανό« Ωραίο» θα μπορούσε να παρομοιαστεί με ένα όμορφο ανθισμένο λιβάδι. Αν επιθυμούσαμε με αντίστοιχο τρόπο να απεικονίσουμε το καντιανό «Υψηλό» θα περιγράφαμε μάλλον την νυχτερινή θάλασσα σε ώρα τρικυμίας. Οι δύο αυτοί όροι καθιερώθηκαν από τον Καντ ως όροι της αισθητικής φιλοσοφίας.
Κλείνοντας, μία πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση της καντιανής φιλοσοφίας του Αλκιβιάδη Κ. Γούναρη:
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:
Kant Immanuel, Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου, μτφρ. Τασάκος Χ., Printa, Αθήνα 2006³.
Kant Immanuel, Κριτική της κριτικής δύναμης, μτφρ. Ανδρουλιδάκης Κ., Ιδεόγραμμα, Αθήνα 2002.
Δουλούδη Βάγια, «Το Ωραίο και το Υψηλό στην αισθητική φιλοσοφία του I. Kant και του F. Schiller», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής, μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Θεσσαλονίκη, 2015.
Sedgwick Sally, Hegel’s Critique of Kant, Οxford University Press, 2012.
Sedgwick Sally, The reception of Kant’s philosophy∙ Fichte, Schelling, Hegel, Cambridge University Press, Cambridge, 2000.
