Η Θεσσαλονίκη είναι αναμφίβολα η πιο προοδευτική πόλη στην Ελλάδα. Είναι η πόλη που ζει μαζί με την ιστορία της σε καθημερινή βάση. Όπου και αν στρέψεις το βλέμμα σου, θα βρεις πάντα κάτι από το παρελθόν της Θεσσαλονίκης. Από τα πολλά ερειπωμένα ξενοδοχεία στο κέντρο της πόλης μέχρι τα ρωμαϊκά fora που δεν διατηρούν ίχνος της παλιάς του αίγλης. Ωστόσο, παρά την προοδευτικότητα της, η Θεσσαλονίκη έχει αρκετούς κρυμμένους σκελετούς στην ιστορική της ντουλάπα.
Είναι, ίσως, και η μοναδική πόλη στην Ελλάδα που παλεύει τόσο έντονα με τα φαντάσματα του παρελθόντος της και προσπαθεί να ορίσει την θέση της σε μία νέα διαφορετική πραγματικότητα. Τι γνωρίζουμε, όμως, γι΄αυτήν την πάλη; Αναγνωρίζουμε άραγε εμείς σήμερα κάτι από το παρελθόν της Θεσσαλονίκης;
Πολλά έχουν ειπωθεί κατά καιρούς για το παρόν και το μέλλον της Θεσσαλονίκης. Ο βασικός άξονας, όμως, όλων των συζητήσεων περιστρέφεται γύρω από την αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης. Οι συζητήσεις αφορούν στο πως θα κάνουμε δηλαδή την Θεσσαλονίκη να αξιοποιήσει ή να προστατεύσει τα ιστορικά μνημεία της ή πως θα κάνουμε την πόλη πιο λειτουργική και ελκυστική στους ξένους τουρίστες.
Μέχρι εδώ, όλα φαίνονται νορμάλ.
Ο προηγούμενος δήμαρχος Θεσσαλονίκης είχε δηλώσει δημόσια ότι επενδύει στο παρελθόν της Θεσσαλονίκης. Έχουμε αναρωτηθεί, όμως, εάν η Θεσσαλονίκη έχει όντως αποδεχθεί το παρελθόν της; Ή τουλάχιστον, προσπαθεί να επαναφέρει στην μνήμη της κάτι από το μακρύ και ένδοξο παρελθόν της;
«Θυμάται» η Θεσσαλονίκη ποια είναι;
Διαβάζουμε στα βιβλία Ιστορίας ή βλέπουμε σε πολλές εκπομπές ότι η Θεσσαλονίκη υπήρξε το κέντρο των Βαλκανίων. Μέχρι το 1912, η Θεσσαλονίκη ήταν το αντίπαλο δέος της οθωμανικής Κωνσταντινούπολης. Ήταν η πόλη, της οποίας ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας μπορούσε να συναγωνιστεί μόνο την Σμύρνη ή την Κωνσταντινούπολη. Καμία πόλη δεν κατάφερνε να φτάσει το πνευματικό και οικονομικό επίπεδο της Θεσσαλονίκης.
Για τους Εβραίους Σεφαραδίτες, η Θεσσαλονίκη ήταν η «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» ή «Η Μητέρα του Ισραήλ». Η Θεσσαλονίκη έφτασε να είναι η μοναδική πόλη στον κόσμο, όπου η πλειονότητα των κατοίκων ήταν Εβραίοι. Αυτό, όμως, άλλαξε ριζικά με το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Για τους Τούρκους μουσουλμάνους, η Θεσσαλονίκη ήταν η μυστηριώδης και κοσμική Σελάνικ. Ή αλλιώς, η πόλη των αυτοδίδακτων μουσικών με τις δεκάδες ξένες εφημερίδες και τα πολλά λεβαντίνικα σχολεία. Η Θεσσαλονίκη ήταν, επίσης, η κοιτίδα των λεγόμενων ντονμέδων, εξισλαμισμένων Εβραίων που ασπάστηκαν το Ισλάμ τον 17ο αιώνα. Οι ντονμέδες ήταν μία περίεργη και εσωστρεφής κοινότητα που εκριζώθηκε με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922 και τα απομεινάρια της είναι ακόμα ορατά στις μπαρόκ-οριενταλιστικές βίλλες της οδού Βασιλίσσης Όλγας.
Η παραπάνω σύντομη αναδρομή προκαλεί σίγουρα ένα αίσθημα νοσταλγίας σε όλους εμάς τους νεώτερους που μεγαλώσαμε σε μία άχρωμη και πολιτισμικά φλατ Ελλάδα. Τι, όμως, από τα παραπάνω είναι ορατό στην σημερινή Θεσσαλονίκη; Στον σύντομο 20ο αιώνα, η Θεσσαλονίκη κατάφερε να κάνει το κοινωνικό diversity κομμάτι της εαυτού της. Στον 21ο, το έχει ξεριζώσει για τα καλά…
Ο σύγχρονος νεοελληνικός εθνικισμός εκρίζωσε από τα θεμέλια τον κοσμοπολιτισμό της Θεσσαλονίκης, ώστε να κάνει αρκετό χώρο για μία άχρωμη, ανιστόρητη και θρησκόληπτη νεοελληνική πραγματικότητα.
Παράδειγμα αυτού του βίαιου ξεριζωμού είναι το τζαμί Χαμζά Μπεή στην οδό Βενιζέλου. Το τζαμί αυτό είναι ένα από τα ελάχιστα μουσουλμανικά τεμένη που έχουν διασωθεί σχεδόν ατόφια στην Θεσσαλονίκη. Η σημερινή κατάσταση του, όμως, είναι σπαρακτική. Σκουριασμένες σκαλωσιές και σκισμένα δίχτυα πλαισιώνουν το κτήριο, ενώ η πρόσβαση σε αυτό είναι απαγορευμένη εδώ και χρόνια. Η χρήση του, όμως, και κατά την δεκαετία του ’60 δεν ήταν καλύτερη. Ένα εξέχον δείγμα μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής χρησιμοποιήθηκε ως σινεμά!
Οι «άγνωστοι ξένοι» της Θεσσαλονίκης
Ο εθνικισμός που επικράτησε στην Ελλάδα του 20ου αιώνα μαζί φυσικά με τις πολιτικές εξελίξεις που τον συνόδευσαν, έκαναν την Θεσσαλονίκη «να χάσει και να ξεχάσει». Η Θεσσαλονίκη δεν θυμάται τίποτα από το παρελθόν της. Μερικές φορές, μου θυμίζει έναν ασθενή που μόλις έχει ξυπνήσει από κώμα με μία βαριά μορφή αμνησίας. Αν και οι γιατροί χαίρονται, γιατί ο ασθενής επέζησε, ένα ερώτημα παραμένει: πως θα ζήσει αυτός ο άνθρωπος χωρίς την μνήμη του;
Αυτό ισχύει στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης. Μπορεί η πόλη λίγο λίγο να ανασύρει κομμάτια του εαυτού της, ωστόσο απέχει αρκετά από το να γίνει αυτό που ήταν κάποτε. Η καθημερινότητα στην Θεσσαλονίκη δείχνει ότι ο ασθενής δεν ζει. Οι αστικές συγκοινωνίες της πόλης είναι τριτοκοσμικές, η περιβαλλοντική υποβάθμιση έχει χτυπήσει κόκκινο και οι υπηρεσίες δεν είναι καθόλου λειτουργικές.
Ελάχιστα διασώζονται σήμερα από το άλλοτε κοσμοπολίτικο παρελθόν της πόλης. Μόνο το όνομα Θεσσαλονίκη προκαλεί δέος στους «άγνωστους ξένους» Θεσσαλονικείς. Όταν λέω «άγνωστοι ξένοι», αναφέρομαι στους πρώην κατοίκους αυτής της πόλης που σήμερα είναι, απλώς οι άγνωστοι που θα επισκεφθούν την πόλη ως τουρίστες.
Εάν η Θεσσαλονίκη θέλει να θυμηθεί το παρελθόν της, πρέπει να ξεσκονίσει τους χαμένους δρόμους του παρελθόντος. Η Θεσσαλονίκη μπορεί άνετα να το κάνει αυτό, αρκεί μόνο οι Θεσσαλονίκεις να θελήσουν να γνωρίσουν το άγνωστο. Αυτό που χρειάζεται η Θεσσαλονίκη είναι να γνωρίσει τον εαυτό της.
Οι κάτοικοι της πρέπει να μάθουν ή να θυμηθούν ποια είναι αυτή η πόλη και που είχε καταφέρει να φτάσει. Πρόσφατα, ο νέος δήμαρχος της Θεσσαλονίκης αποφάσισε να εξωραΐσει τις στάσεις του ΟΑΣΘ στην πόλη με το να αναρτήσουν παλιές φωτογραφίες της πόλης στις διαλυμένες διαφημιστικές προθήκες. Αν και έξυπνη κίνηση, δεν είναι πανάκεια. Πρεπει ακόμα να γίνουν πολλά, ώστε να καταφέρει η Θεσσαλονίκη να αγκαλιάσει το παρελθόν της. Και η αρχή θα έλθει με το να αλλάξει η κλασική νοοτροπία του νεοέλληνα…
Πηγές:
«Το Μετρό διαβάζει την ιστορία της Θεσσαλονίκης», Inside Story (Last access: 16/9/2019)
«Η πόλη που από «ερωτική» έγινε τουριστική: Aνάπτυξη και προκλήσεις στη Θεσσαλονίκη», Inside Story (Last access: 16/9/2019)
«Θεσσαλονίκη: Η πόλη των φαντασμάτων», Parallaxi, (Last access: 16/9/2019)
