Αν γυρίσεις και κοιτάξεις πίσω στην παιδική σου ηλικία, υπήρξαν, άραγε, στιγμές που φόρεσες μάσκα; Μήπως ήταν μέρος κάποιου κουστουμιού σου την περίοδο της αποκριάς; Ή όταν συμμετείχες σε κάποιο θεατρικό έργο στο τέλος της σχολικής χρονιάς; Μάλλον σου ξύπνησα κάποιες όμορφες αναμνήσεις, όπου η μάσκα σου θα ολοκλήρωνε την μεταμόρφωση σου σε κάτι πέρα από εσένα. Αυτός ακριβώς ήταν και ο σκοπός της μάσκας πολύ πριν γίνει ένα από τα περισσότερο αναγνωριστικά χαρακτηριστικά στο αρχαίο θέατρο.
Η μάσκα, αρχικά, υπήρξε μέρος των θρησκευτικών τελετουργιών σε ολόκληρο τον κόσμο και η χρήση της χρονολογείται αρκετά παλαιότερα από τον 5ο αιώνα π.Χ., τον αιώνα εκείνον που το θέατρο με τους δραματικούς αγώνες στην Αττική έγινε μια συστηματική μορφή τέχνης. Παράδειγμα ανάλογης τελετουργίας αποτελεί η λατρεία του θεού Διόνυσου. Οι συμμετέχοντες εκστασιάζονταν, έχαναν επαφή με τον εαυτό τους και φορούσαν μάσκες ζώων και έκαναν παρέλαση για τον Θεό.
Μάσκα και Θέατρο
Γιατί οι πρώτοι ηθοποιοί φόρεσαν μάσκα; Τι τους οδήγησε σ’ αυτή την απόφαση; Ο Θέσπης, ο πρώτος ηθοποιός – υποκριτής, χρησιμοποίησε την μάσκα για να αλλάζει πολύ γρήγορα ρόλους. Αυτό που ίσως να μην γνώριζε ο Θέσπης είναι πως έδωσε λύση και σε κάποια άλλα προβλήματα του θεάτρου. Το αρχαίο θέατρο, ως κτίσμα, σταδιακά μεγάλωνε και ο θεατής καθόταν τόσο μακριά που του ήταν αδύνατο να διακρίνει τους υποκριτές. Η μάσκα, με το πολύ ανοιχτό στόμα και με τα τεράστια μάτια μετέφερε το πάθος του ρόλου και γεφύρωνε το χάσμα θεατή – ηθοποιού. Ακόμη, οι γυναίκες στην αρχαία Αθήνα δεν είχαν το δικαίωμα να συμμετάσχουν στους δραματικούς αγώνες, άρα οι γυναικείοι ρόλοι παίζονταν από άνδρες.
Τραγική Μάσκα
Αρχικά, επειδή η τραγωδία δεν παρίστανε άτομα, η μάσκα απλά μεγέθυνε κάποια χαρακτηριστικά του προσώπου. Καθώς προχωράμε στον 5ο αιώνα π.Χ., όπου η τραγωδία δραματουργικά φτάνει στο απόγειο της, η μάσκα γίνεται πιο έντονη με το πάθος να γίνεται η έκφραση της. Η εξέλιξη της συνεχίζεται και τον 3ο αιώνα π.Χ. συναντάμε τον «όγκο»: ένα είδος μάσκας που περιλαμβάνει και περούκα, με αποτέλεσμα να καλύπτει όλο το κεφάλι και να δημιουργούν την ψευδαίσθηση ενός τόξου. Με αυτό τον τρόπο, η τραγωδία εμπνέει μεγαλοπρέπεια και δέος.
Κωμική Μάσκα
Αν και δεν υπάρχουν αρκετά τεκμήρια για την κωμωδία του 5ου αιώνα π.Χ., γνωρίζουμε πως η μάσκα της κωμωδίας είχε γκροτεσκ χαρακτηριστικά. Ίσως το πιο έντονο να είναι το ορθάνοιχτο κατά μήκος στόμα το οποίο μας αφήνει μια διαβολική εντύπωση. Η εντύπωση αυτή επαυξάνεται με την αντίθεση συναισθημάτων που διακρίνουμε, για παράδειγμα έναν κλαυσίγελο. Η αττική κωμωδία σατίριζε συχνά σύγχρονους Αθηναίους. Η μάσκα, ωστόσο, των ηθοποιών δεν αποτελούσε πιστό πορτραίτο των προσώπων αυτών, κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ προκλητικό.
Κατά τον 4ο π.Χ., η μάσκα αλλάζει αισθητά και αποκτά ακριβή χαρακτηριστικά ανθρώπινου προσώπου. Η μάσκα σ’ αυτή τη μορφή της ταιριάζει περισσότερο με τη δραματουργία του Μενάνδρου, ο οποίος δημιουργεί αληθινούς χαρακτήρες.
Σατυρικό Δράμα
Σ’ αυτό το ιδιαίτερο είδος δράματος, που ελάχιστα δείγματα μας έχουν απομείνει σήμερα, οι υποκριτές φορούσαν μάσκα τραγωδίας. Το ενδιαφέρον θα μας κέρδιζε σίγουρα η μάσκα του χορού. Ο χορός αποτελείτο από τους Σάτυρους, τους ακόλουθους του θεού Διόνυσου. Οι Σάτυροι φορούσαν μάσκα κοκκινόχρωμη, με αυτιά τράγου και πλακουτσωτή μύτη.
Η μάσκα από την κερκίδα
Σήμερα, δεν μας διασώζεται καμία μάσκα διότι τα υλικά από τα οποία ήταν φτιαγμένες (γύψος, αλευρόκολλα κλπ) ήταν εύθραυστα. Έχουμε αντλήσει τις περισσότερες πληροφορίες από παραστάσεις διάφορων αγγείων.
Μία τελευταία απορία: αφού οι μάσκες παραμένουν ακίνητες, πως μπορούν να αποτυπώσουν τις ψυχικές διακυμάνσεις ενός ρόλου; Ο ηθοποιός συμπλήρωνε την ερμηνεία του με έντονες κινήσεις, ενώ μπορούσε κάλλιστα να στρέψει το σώμα του και να κρύψει το πρόσωπο του. Βοήθεια παρείχε και το ίδιο το κείμενο το οποίο περιέγραφε ό,τι δεν μπορούσε να παρασταθεί.
Η μάσκα αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Το ρωμαϊκό Θέατρο κάνει, επίσης, χρήση της μάσκας αν και σταδιακά την αποβάλλει. Αυτό δεν μειώνει τη σπουδαιότητα της μάσκας για το θέατρο, καθώς στην ουσία της, την ανάγκη για μεταμόρφωση, βρίσκουμε τον λόγο να βλέπουμε και να κάνουμε θέατρο.
Πηγή:
Blume, H.D. (1986, 5η ανατ. 2008). Εισαγωγή στο αρχαίο θέατρο. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
