Η ρεμπέτα, οι ρεμπέτες και το ρεμπέτικο
Είναι δύσκολο να προσεγγίσεις χωρίς παραλήψεις και ανακρίβειες ένα τόσο μεγάλο κομμάτι της μουσικής μας κληρονομιάς όπως είναι το ρεμπέτικο τραγούδι. Θα επιχειρήσω απλά να δώσω ένα στίγμα, ελπίζοντας να προσφέρω μια μικρή γεύση.
Ξεκινώντας από την προέλευση των λέξεων «ρεμπέτης, ρεμπέτικο» κατά τον Ν. Σαραντάκο και μετά από μια εκτενή έρευνα που έκανε προέρχονται από τη «ρεμπέτα». Αυτή με τη σειρά της από τα τούρκικα, μάλλον από τη λέξη rabιta (που σήμαινε ‘στρατιωτικός καταυλισμός, ιδίως μεθοριακός’ αλλά στη συνέχεια, στην ανατολική Μεσόγειο του 19ου αιώνα είχε πάρει τη σημασία «ξενώνας, καραβανσεράι» και «τεκές, άσυλο»).
Οι περίοδοι του ρεμπέτικου
Υπάρχουν πολλοί σπουδαίοι μελετητές του ρεμπέτικου τραγουδιού που έχουν ασχοληθεί με την ιστορία του αλλά και με την εξέλιξή του.
Ένας από αυτούς, ο Ηλίας Πετρόπουλος, χωρίζει την ιστορία του ρεμπέτικου σε τρεις περιόδους:
- 1922-1932 – Η εποχή που κυριαρχούν τα στοιχεία από τη μουσική της Σμύρνης.
- 1932-1942 – Η κλασική περίοδος.
- 1942-1952 – Η εποχή της ευρείας διάδοσης και αποδοχής.
Το ξεκίνημα
Σαν πρώτο ξεκίνημα αυτού του νέου ακούσματος θεωρούνται οι αρχές του 19ου αιώνα, στις φυλακές του ελληνικού κράτους. Γι’ αυτά τα τραγούδια κάνουν αναφορά και μεγάλοι λογοτέχνες όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Καρκαβίτσας κ.ά.
Μέχρι τότε στην Ελλάδα κυριαρχούσαν οι οπερέτες. Ένα είδος που, σαφώς, δεν εξέφραζε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Άρχισαν να γράφονται και ελληνικές καντάδες, επτανησιακές κυρίως, που και αυτές όμως είχαν τις ρίζες τους στις ιταλικές οπερέτες.
Σιγά σιγά άρχισαν να ανοίγουν τα καφέ σαντάν και αργότερα τα καφέ σαντούρ που μετονομάστηκαν σε καφέ αμάν. Όλα αυτά, βέβαια, μετά την ίδρυση του Ωδείου Αθηνών. Άρχισαν να γράφονται επιθεωρήσεις και να διευρύνεται σταδιακά ο μουσικός κύκλος.
Οι πρώτες αλλαγές
Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν το 22 με την Μικρασιατική καταστροφή και τους πρόσφυγες που έφεραν μαζί τους άλλα ακούσματα.
Τα τραγούδια τους σε συνδυασμό με τα δημοτικά, τα νησιώτικα αποτέλεσαν τη βάση που οδήγησε στην δημιουργία των ρεμπέτικων.
Τα ρεμπέτικα είναι, κυρίως, τραγούδια των πόλεων και, ιδιαίτερα, των λιμανιών, όπως η Σμύρνη, η Κωνσταντινούπολη, η Σύρος, η Θεσσαλονίκη, ο Πειραιάς.
Η ιστορία του ρεμπέτικου
Στην πρώτη περίοδο του ρεμπέτικου, έτσι όπως την έχει χωρίσει ο Πετρόπουλος, τα τραγούδια αναφέρονται, κυρίως, σε παραβατικές πράξεις και σε ερωτικές σχέσεις. Αρχίζουν να γράφουν ρεμπέτικα οι Σμυρνιοί συνθέτες. Τα θέματά τους είναι διάφορα, χωρίς να αναφέρονται σε συγκεκριμένα γεγονότα ή καταστάσεις.
Στην κλασσική περίοδο του ρεμπέτικου κυριαρχεί το πειραιώτικο στυλ με εκφραστή τον Μάρκο Βαμβακάρη. Το 1937 εμφανίζεται ο Βασίλης Τσιτσάνης και ο Μανόλης Χιώτης. Το 1937, από το καθεστώς του Μεταξά επιβάλλεται λογοκρισία. Το περιεχόμενο των τραγουδιών γίνεται πιο ανάλαφρο ή καμουφλαρισμένο. Οι αναφορές στο χασίσι, τους τεκέδες και τα καπηλειά εκλείπουν.
Ρεμπέτικα τραγούδια γράφονται και κατά τη διάρκεια της κατοχής. Δεν υπάρχει, όμως, δισκογραφία γιατί τα εργοστάσια παραμένουν κλειστά μέχρι το 1946.
Οι ερμηνευτές
Ο Βασίλης Τσιτσάνης με την Μαρίκα Νίνου, ο Μανόλης Χιώτης, ο Γιώργος Μητσάκης, ο Γιάννης Παπαϊωάννου είναι κάποιοι από τους γνωστότερους ερμηνευτές. Οι περισσότεροι παλιοί ρεμπέτες μένουν, όμως παραμένουν στο περιθώριο. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής πεθαίνουν αρκετοί από τους Σμυρνιούς συνθέτες και οι άλλοι με δυσκολία προσπαθούν να επιβιώσουν. Κυρίως, γυρίζοντας στα πανηγύρια και ταξιδεύοντας με όλες τις δυσκολίες στα ελληνικά νησιά. Στην συνέχεια, γύρω στο 40, κάνει την εμφάνισή της η Σωτηρία Μπέλλου, ενώ στην δεκαετία του 1950, ο Στέλιος Καζαντζίδης και ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης.
Το ρεμπέτικο κερδίσει διαρκώς έδαφος και εισχωρεί και στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις με επέκταση της θεματολογίας του και τροποποίηση των χώρων στους οποίους ακούγεται.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1950, οι περισσότεροι ερευνητές τοποθετούν τον θάνατο του αυθεντικού ρεμπέτικου και την δημιουργία του λαϊκού τραγουδιού. Χρησιμοποιούνται, βέβαια, μουσικά όργανα ίδια και εξακολουθούν να υπάρχουν και οι διφωνίες και το πάλκο, όμως, πια, το αρχικό στοιχείο που χαρακτήριζε το ρεμπέτικο τραγούδι, είχε εξαλειφθεί.
Τα μουσικά όργανα
Τα βασικά όργανα του ρεμπέτικου τραγουδιού είναι το τρίχορδο μπουζούκι, η κιθάρα, ο τζουράς, ο μπαγλαμάς, το ακορντεόν, το βιολί, το πιάνο, τα κουτάλια, τα ζίλια.
Στις παλαιότερες ηχογραφήσεις, ακούγονται σαντούρι και βιολί, κανονάκι και ούτι. Ακούγεται και ο ήχος που παράγεται από το χτύπημα ενός κομπολογιού σε ένα ποτήρι.
Ένας σημαντικός παίκτης μπουζουκιού είναι ο Ιωάννης Χαλκιάς ή Jack Gregory, ο οποίος ζούσε στη Αμερική.
Οι επιρροές του ρεμπέτικου
Η μεγάλη αποδοχή των επιθεωρήσεων οδήγησε πολλούς μουσικούς να αρχίσουν έναν πόλεμο κατά του «αμανέ» με μια σειρά άρθρων στην εφημερίδα «Αι Αθήναι». Ήδη, εκπρόσωποι του κωμειδυλλίου έγραφαν τραγούδια γύρω από τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων. Λογοτέχνες χρησιμοποιούσαν στα διηγήματά τους παρόμοια θέματα. Ακόμα και ο ορκισμένος εχθρός της ανατολίτικης μουσικής Θεόφραστος Σακελλαρίδης έβαλε στις Εκκλησιάζουσες έναν αμανέ και έναν ζεμπέκικο χορό. Ακόμα και στο Θέατρο Σκιών δημιουργήθηκε μια φιγούρα μάγκα, κουτσαβάκι του Σταύρακα. Τα πρώιμα ρεμπέτικα αρχίζουν να ηχογραφούνται στην Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη.
Ο Θάνος Ζάχος εισάγει στην επιθεώρηση «Σκούπα», τον τύπο του μάγκα, εισπράττοντας μεγάλη αποδοχή.
Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου «αφορίζει» στην εφημερίδα Εμπρός τον αμανέ, προτείνοντας διώξεις και τη φορολόγηση για το σαντούρι.
Οι Απάχηδες των Αθηνών με τους Θάνο Ζάχο και Πέτρο Κυριακού στους ρόλους του Καρούμπα και του Καρκαλέτσου, τύπων του ρεμπέτικου, έδωσαν άλλο ένα κτύπημα στους επικριτές του ρεμπέτικου.
Ρεμπέτικο- Τα τραγούδια
Υπάρχουν μερικές εκατοντάδες τραγούδια που έχουν γραφτεί, τραγουδηθεί από γνωστούς ή και άγνωστους δημιουργούς. Τραγούδια που σηματοδοτούν εποχές, που καυτηριάζουν γεγονότα, που θρηνούν, που ακόμα εξυμνούν ή και κατακρίνουν.
Κάποια έκαναν τους δημιουργούς τους και τους ερμηνευτές τους να περάσουν στο πάνθεον των πρωτεργατών και να παραμείνουν στην μνήμη των μετέπειτα γενεών.
Να χρησιμοποιούνται σαν εφαλτήρια για νέα μουσικά ρεύματα αλλά και κάποιες φορές σαν πηγή έμπνευσης για το ξεκίνημα νέων καλλιτεχνών.
Θα υπάρχουν πάντα οι επικριτές τους αλλά και πολλοί υποστηρικτές τους. Κάποιοι θα τα θεωρούν υπαίτια μιας ηθικής κατάπτωσης αλλά και κάποιοι άλλοι θα θεωρούν σαν κομμάτια της ροκ μουσικής που, χρησιμοποιώντας στοιχεία από την βυζαντινή μουσική, τα δημοτικά τραγούδια και την απλή αλλά και πολλές φορές αργκό διάλεκτο, πέρασαν στο ευρύ κοινό που στερείτο μουσικής παιδείας την μουσική της διασκέδασης, της αναζήτησης, του πόνου, της προσφυγιάς.
Μικρές δόσεις ρεμπέτικου
- «Τι σου λέει η μάνα σου για μένα;»
Μουσική έχει γράψει ο Κώστας Σκαρβέλης, στίχους η αδερφή του Δήμητρα, εκτέλεση με τον Στράτο Παγιουμτζή που είχε και το παρατσούκλι «ο τεμπέλης». Όλοι από τη Μικρά Ασία:
Έννοια σου και δε θα μου γλιτώσει/ όλα τα σπασμένα αυτή θα τα πληρώσει/ θα την κάνω εγώ ν’ αναστενάζει/ να πονεί να κλαίει και να φωνάζει/ να πονεί να κλαίει και ν’ αναστενάζει.
- Αργοσβήνεις μόνη
Το 1947 ο Βασίλης Τσιτσάνης γράφει ένα από τα σπουδαιότερα τραγούδια όλων των εποχών.
Η Ι. Γεωργακοπούλου και ο Σ. Περπινιάδης τραγουδάνε σε οριεντάλ ρυθμό.
ΑΧ! Στης ζωής τη στράτα αργοσβήνεις μόνη δίχως να χεις καμιά συντροφιά μαυρομάτα! Πως κλαίω και θρηνώ για τα γλυκά σου νιάτα! Αν σε απάτησε και σε τραυμάτισε ο έρωτας, ο έρωτας που φωτίζει τα μάτια σου, τα πανάκριβα παλάτια σου, η αγάπη μου θα σε γιατρέψει και τ όνειρο σου το παλιό θα ζωντανέψει.
Advertising
- «Ο Πασατέμπος»
Ο Μανώλης Χιώτης έγραψε αυτό το τραγούδι το 1946 σε στίχους Γιώργου Γιαννακόπουλου. Η ερμηνεία είναι των Ιωάννας Γεωργακοπούλου και του Στελλάκη Περπιανίδη.
Αυτά που λες εγώ τ’ ακούω βερεσέ Τα παραμύθια σου τ’ ανθίστηκα πια τώρα Και το κατάλαβα πως ήμουνα για σε Ο πασατέμπος σου για να περνά η ώρα Κάθε σου φίλημα το βρίσκω πια πικρό Και τον καημό μου δεν μπορείς να τον γλυκάνεις Μαζί μου έρχεσαι μπαμπέσικο μικρό Γιατί γυρεύεις κόνξες σ’ άλλονε να κάνεις Φύγε λοιπόν αφού το θες αλλού να πας Κι άσ’ τες τις μουρμούρες και τις κλάψες και τις γκρίνιες Κι όταν θα σμίξεις με τον μάγκα π’ αγαπάς Να μην του πεις ότι για πασατέμπο μ’ είχες.
- «Πως θα περάσει η βραδιά»
Ο Γιάννης Παπαϊωάννου με καταγωγή από τη Μικρά Ασία, βρέθηκε στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, πρώτα 895ενός «αντρικού» κομματιού που ερμηνεύεται από γυναίκα τη Σωτηρία Μπέλλου.
Πώς θα περάσει η βραδιά και πώς θα ησυχάσω που σκέφτομαι εσένανε μην τύχει και σε χάσω Πολλές γυναίκες γνώρισα εσένα σε φοβάμαι να μη σε ξεμυαλίσουνε γι’ αυτό και δεν κοιμάμαι Η αγωνία μου αυτή με τρώει και με δέρνει να ξημερώσει ήθελα γιατί ύπνος δε με παίρνει.
Advertising
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:
Η ρεμπέτα, οι ρεμπέτες και το ρεμπέτικο. Ανακτήθηκε από https://sarantakos.wordpress.com/2013/12/11/rembeta/
Ρεμπέτικα. Ανακτήθηκε από https://el.wikipedia.org/wiki/Ρεμπέτικα
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ. Ανακτήθηκε από https://www.mousikes-diadromes.gr/photos/item/180-i-istoria-tou-rempetikou-tragoudiou/180-i-istoria-tou-rempetikou-tragoudiou
10 ρεμπέτικα που αξίζει να χτίσεις μουσείο γι’ αυτά. Ανακτήθηκε από https://popaganda.gr/stories/10-rempetika-pou-axizi-na-chtisis-mousio-gi-afta/
