Ο Εrik Erikson (1902-1994) ανέπτυξε μια ενδιαφέρουσα θεωρία για την ανάπτυξη του ανθρώπου, μελετώντας ατομικές περιπτώσεις και παρατηρώντας πολλούς ανθρώπους από διάφορους πολιτισμούς. Ο Erikson επηρεάστηκε από την αναπτυξιακή θεωρία του Freud, ωστόσο δεν έδωσε τόση μεγάλη βάση στην επίλυση των ασυνείδητων συγκρούσεων και τη σεξουαλικότητα. Για εκείνον, το μείζον ζήτημα ήταν η επίλυση των κοινωνικών και ψυχολογικών συγκρούσεων, προκειμένου το άτομο να μεταβεί από το ένα αναπτυξιακό στάδιο στο άλλο. Γι’ αυτό και η θεωρία του ονομάζεται ψυχοκοινωνική.
Ο Erikson έβλεπε την ανάπτυξη του ανθρώπου ως μια δυναμική διαδικασία, η οποία συνεχίζει μέχρι το τέλος της ζωής. Εν αντιθέσει με τον Freud, ο οποίος έδωσε μεγάλη βάση στα πέντε πρώτα έτη της ανάπτυξης, εκείνος δημιούργησε μια θεωρία που εκτείνεται μέχρι την τρίτη ηλικία και τον θάνατο.
Βασικό στοιχείο της θεωρίας είναι η ταυτότητα του Εγώ, η οποία αναφέρεται στην αίσθηση που έχει το άτομο γι’ αυτό που είναι. Η ταυτότητα του Εγώ αποτελεί προϊόν πολιτισμού. Αρχίζει να πλάθεται από τους φροντιστές τα πρώτα χρόνια της ζωής και διαμορφώνεται από άλλους σημαντικούς ανθρώπους -συμμαθητές, φίλους, συντρόφους, συνεργάτες, συγγενείς- καθ’ όλη τη διάρκειά της.
Ας δούμε τώρα αναλυτικά τα ψυχοκοινωνικά στάδια του Erikson καθώς και τις συγκρούσεις που καλούνται τα άτομα να επιλύσουν στο καθένα, προκειμένου να πετύχουν μια υγιή ανάπτυξη. Σύμφωνα με τον Erikson, όταν οι συγκρούσεις δεν επιλύονται, τότε εμφανίζονται προβλήματα στα επόμενα στάδια, και έτσι η ανάπτυξη δεν συντελείται σωστά.
-
Εμπιστοσύνη σε αντίθεση με Δυσπιστία (γέννηση ως 1 έτους)
Τα βρέφη έρχονται στον κόσμο και σε αυτό το στάδιο πρέπει να αποκτήσουν μια αίσθηση ασφάλειας του περιβάλλοντος. Αν οι φροντιστές τους (κυρίως οι γονείς και σημαντικά άλλα πρόσωπα) ικανοποιούν τις ανάγκες τους, τα φροντίζουν και τα νοιάζονται, τότε τα βρέφη αναπτύσσουν εμπιστοσύνη για τον κόσμο, ο οποίος μοιάζει να είναι ένα ασφαλές μέρος. Αντίθετα, όταν οι ανάγκες του βρέφους παραγκωνίζονται και οι γονείς είναι αδιάφοροι ή σκληροί προς εκείνο, τότε δεν καλλιεργείται εμπιστοσύνη. Σε αυτή την περίπτωση ο κόσμος για το βρέφος είναι ένα απειλητικό μέρος που προκαλεί άγχος.
-
Αυτονομία σε αντίθεση με Ντροπή & Αμφιβολία (1 ως 3 ετών)
Σε αυτό το αναπτυξιακό στάδιο τα νήπια αρχίζουν να ανακαλύπτουν το σώμα τους, τις λειτουργίες του, καθώς και τον έλεγχό του. Για παράδειγμα, μαθαίνουν πώς να χρησιμοποιούν την τουαλέτα, πώς να τρώνε και να ντύνονται. Εδώ το παιδί οφείλει να είναι ελεύθερο να αποκτήσει τον έλεγχο του σώματός του, προκειμένου να αποκτήσει μια αίσθηση εμπιστοσύνης και ελέγχου του εαυτού του (αυτονομία). Σε περίπτωση που το περιβάλλον είναι εχθρικό, τιμωρητικό και μεταφέρει στο νήπιο την εντύπωση πως είναι ανεπαρκές ή κακό, τότε δημιουργείται αίσθημα ντροπής και αμφιβολίας για τον εαυτό.
-
Πρωτοβουλία σε αντίθεση με Ενοχή (3 ως 6 ετών)
Από την ανακάλυψη του εαυτού τα παιδιά προχωρούν σταδιακά στην ανακάλυψη του κόσμου. Οφείλουν να εξερευνήσουν το περιβάλλον τους αποτελεσματικά, να ανακαλύψουν πράγματα και να αναπτύξουν την ικανότητα να αντιμετωπίζουν ανθρώπους και καταστάσεις. Μέσα από αυτό θα προκύψει μια αίσθηση πρωτοβουλίας. Σε περιβάλλοντα όμως αυστηρά, αυταρχικά και τιμωρητικά, όπου τα παιδιά δεν είναι ελεύθερα ή τιμωρούνται σε μεγάλο βαθμό, δημιουργείται ενοχή για τις πράξεις τους και κατ’ επέκταση για τον εαυτό τους.
-
Φιλοπονία σε αντίθεση με Κατωτερότητα (6 ως 12 ετών)
Λόγω γνωστικής και κινητικής ανάπτυξης, τα παιδιά αποκτούν ολοένα και περισσότερες δεξιότητες, που δεν περιορίζονται μόνο στο σπίτι (π.χ. ατομικό παιχνίδι), αλλά μεταφέρονται στο σχολείο και γενικότερα τον έξω κόσμο. Σιγά σιγά, λοιπόν, η σύγκριση του εαυτού με τους άλλους αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη. Σε περίπτωση αρνητικής αξιολόγησης του εαυτού, αναπτύσσεται αίσθημα κατωτερότητας που προκαλεί αποδιοργάνωση. Η αυτοεκτίμηση και η αυτοεικόνα του παιδιού απειλείται.
-
Ταυτότητα σε αντίθεση με Σύγχυση Ρόλου και Εαυτού (12 ως 18 ετών και άνω)
Στην εφηβεία, και μετέπειτα στη νεότητα, οι άνθρωποι πρέπει να ενσωματώσουν μέσα στην εικόνα του εαυτού τους διάφορους ρόλους: Φίλος, αδερφός, μαθητής, σύντροφος, σπουδαστής, αθλητής κ.ο.κ. Με αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται σταδιακά μια σταθερή ταυτότητα, με την οποία ο άνθρωπος αργότερα θα αντιμετωπίζει το περιβάλλον του. Παρ’ όλ’ αυτά ας σημειωθεί πως η ταυτότητα επιδέχεται τροποποιήσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής.
Στο συγκεκριμένο στάδιο, αν η δημιουργία ταυτότητας αποτύχει, τότε προκαλείται σύγχυση του ρόλου και αποδιοργάνωση. Ο έφηβος φυσιολογικά πρέπει να περάσει στην ενηλικίωση έχοντας διαμορφώσει μια σταθερή ταυτότητα. Διαφορετικά, η αίσθηση του εαυτού θα είναι προβληματική, με αρνητικές επιπτώσεις στις διαπροσωπικές σχέσεις και την αντιμετώπιση των διάφορων συνθηκών της ζωής (π.χ. επιλογή εργασίας).
-
Οικειότητα σε αντίθεση με Απομόνωση (18 ως 40 ετών)
Με το πέρας της εφηβείας και την έναρξη της ενήλικης ζωής η οικειότητα (ή αλλιώς συντροφικότητα) αρχίζει να παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του ανθρώπου. Η οικειότητα μεταφράζεται ως η ικανότητα του ατόμου να μοιράζεται τη ζωή και τον εαυτό του με κάποιον άλλο πρόσωπο, δίχως να φοβάται ότι έτσι θα χάσει τη δική του ταυτότητα.
Εάν συγκρούσεις των προηγούμενων σταδίων δεν έχουν επιλυθεί, τότε το άτομο δεν μπορεί να αναπτύξει οικειότητα και οδηγείται σε απομόνωση. Με άλλα λόγια, όταν η ταυτότητα του ατόμου είναι αδύναμη, τότε αυτό φοβάται την οικειότητα, καθώς η τελευταία μοιάζει να την απειλεί ακόμη περισσότερο.
-
Πανανθρώπινο Ενδιαφέρον σε αντίθεση με Αυτο-απορρόφηση (40 ως 65 ετών)
Ο ενήλικας πλέον, αν η ανάπτυξη έχει συντελεστεί σωστά, είναι ελεύθερος να κατευθύνει την προσοχή και το ενδιαφέρον του στους άλλους, παρά στον εαυτό του. Οι γονείς νοιάζονται για τα παιδιά και την οικογένειά τους ή το ενδιαφέρον μπορεί να στραφεί σε κοινωνικά και εργασιακά ζητήματα.
Σε περίπτωση που υπάρχουν ανεπίλυτες συγκρούσεις, η προσοχή στρέφεται δυσανάλογα προς τον εαυτό (αυτο-απορρόφηση), κάτι που σε αυτό το στάδιο δεν είναι υγιές. Η αυτο-απορρόφηση μπορεί να ερμηνευθεί και ως αίσθηση στασιμότητας ή ανίας. Φυσικά, οι άνθρωποι πάντοτε ενδιαφέρονται για τον εαυτό τους. Η αυτο-απορρόφηση χαρακτηρίζεται ως αρνητική όταν συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό.
-
Πληρότητα σε αντίθεση με Απελπισία (65 ετών μέχρι τον θάνατο)
Καθώς το άτομο πλησιάζει σιγά σιγά προς το τέλος της ζωής του, οφείλει να αισθανθεί πληρότητα και ικανοποίηση με τις επιλογές και τις πράξεις του: Έχει την ανάγκη να νιώσει πως η ζωή του είχε νόημα. Σε περίπτωση που αυτό δεν συμβεί και το άτομο νιώθει μετανιωμένο για τις σημαντικές επιλογές του, οδηγείται σε κατάσταση απόγνωσης και φόβου.
Η ψυχοκοινωνική θεωρία του Erikson θεωρείται μία από τις βασικότερες στην αναπτυξιακή ψυχολογία. Πρέπει πάντως να έχουμε στον νου μας πως κάθε σύγκρουση που είναι κυρίαρχη σε ένα στάδιο παραμένει παρούσα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Η ανάπτυξη είναι μια δυναμική διαδικασία και δεν σταματάει ποτέ. Ο διαχωρισμός της σε στάδια για λόγους κατανόησης και μελέτης δεν πρέπει να μας αφήνει την εντύπωση πως αυτή είναι διαχωρισμένη και συντελείται με παύσεις.
Βιβλιογραφία:
Craig, G.J., & Baucum, D. (2002). H Ανάπτυξη του Ανθρώπου. Τόμος Α. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα, 2007.
Craig, G.J., & Baucum, D. (2002). H Ανάπτυξη του Ανθρώπου. Τόμος Β. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα, 2008.
