Ο Θεόδωρος Πανταζόπουλος είναι Ψυχαναλυτικός Θεραπευτής με πλούσιο βιογραφικό καθώς οι σπουδές του περιλαμβάνουν τα εικαστικά και μαθήματα σεναριογραφίας σε πανεπιστήμια της Μεγάλης Βρετανίας. Ο Θεόδωρος Πανταζόπουλος εργάστηκε σε διάφορους τομείς των Τεχνών. Ταυτόχρονα ο Θεόδωρος Πανταζόπουλος εκπαιδεύτηκε στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία (Ε.Ε.Α.Ο & Ο.Ψ) όπου και αποτελεί την βασική του επαγγελματική ενασχόληση έκτοτε.
Τα πεδία της ερευνητικής και περαιτέρω ακαδημαϊκής του δραστηριότητας είναι η σχέση της Ψυχανάλυσης με την Τέχνη, η Ψυχολογία των Τεχνών, η Νευροαισθητική (Goldsmiths, University of London) και η Κινηματογραφοθεραπεία (Ε.Κ.Π.Α.).
Ο Θεόδωρος Πανταζόπουλος μίλησε στο Maxmag για την ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία, τα πεδία της ερευνητικής και ακαδημαϊκής του δραστηριότητας καθώς και για το συγγραφικό του έργο.
Επιμέλεια συνέντευξης: Μαρία Αντωνίου
Κύριε Πανταζόπουλε σας ευχαριστώ που αποδεχθήκατε την πρόταση του Maxmag! Η ειδικότητά σας είναι η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία. Θα μας μιλήσετε για αυτό το κομμάτι της ψυχολογίας;
Η Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία έχει τις ρίζες της στον Freud και τους διαδόχους του και είναι μία θεραπευτική προσέγγιση oπου μέσω του λόγου και της συζήτησης προσπαθεί να βοηθήσει το άτομο να βρει λύσεις και να διαχειριστεί δυσφορίες και συμπτώματα που έχουν προκύψει στη ζωή του. Αν ήθελα να μιλήσω πιο ελεύθερα για την ψυχοθεραπεία γενικά, θα έλεγα πως είναι μια αναγκαία κατασκευή σε μια ραγδαία μεταβαλλόμενη κοινωνία που δημιουργεί ψυχικά και όχι μόνο προβλήματα. Με άλλα λόγια, είναι η προσπάθεια να διαχειριστούμε την αβεβαιότητα της ίδιας της ζωής.
Η τέχνη σε κάθε μορφή της είναι ωφέλιμη στην ψυχική υγεία του ανθρώπου. Με ποιους τρόπους εφαρμόζεται όμως στα πλαίσια της ψυχοθεραπείας;
Η αλήθεια είναι ότι η τέχνη είτε υπό μορφή έκθεσης σε αυτή, είτε υπό μορφή δημιουργίας, είναι αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρώπου και της ιστορίας του σαν είδος. Ο ψυχισμός του ανθρώπου ρυθμίζεται μέσα από τα αισθητικά χαρακτηριστικά των πρώιμων αλληλεπιδράσεών του και έτσι καλλιεργεί τις συνθήκες δόμησης ενός εαυτού που θα τον ακολουθήσει στη ζωή του μέσα από ένα πεδίο προτιμήσεων και δυσαρεσκειών. Η τέχνη ως θεραπευτικό μέσο θα βοηθήσει στην επίλυση κάποιων συγκρούσεων μόνο μέσα από ειδικά καταρτισμένους θεραπευτές (π.χ. Art Therapy) όπου με συγκεκριμένες τεχνικές θα προσεγγίσουν τις ανάγκες του θεραπευόμενου.
Στην δική μου πρακτική η τέχνη παίρνει ένα πιο ελεύθερο ρόλο μέσα στους συνειρμούς του αναλυόμενου με απώτερο σκοπό το άτομο να καταλάβει μέσα από τον συμβολικό λόγο, τις προτιμήσεις του αλλά και αυτά που απορρίπτει το ποιος είναι πραγματικά. Ο Φρόιντ έλεγε πως τα όνειρα είναι ο βασιλικός δρόμος προς το ασυνείδητο, τολμώ να πω πως η τέχνη είναι το shortcut (γρήγορος δρόμος/παράκαμψη).
Πως συνδέεται η νευροαισθητική με την ψυχολογία των τεχνών;
Με τον όρο Ψυχολογία των Τεχνών εννοούμε μια ευρύτερη κατηγορία όπου ερευνάται η σχέση του ανθρώπου με τις αισθητικές εμπειρίες, τις προτιμήσεις και την δημιουργικότητα. Μας απασχολεί γιατί ο άνθρωπος θέλει να δημιουργεί και γιατί επιλέγει να λατρεύει ή να απορρίπτει κάτι τόσο σχετικό.
Η νευροαισθητική, είναι ένα νέο πεδίο στην ψυχολογία των τεχνών η οποία αναζητά τα νευροεπιστημονικά και νευροβιολογικά θεμέλια αλλά και την εξελικτική διαδρομή των γνωστικών και συναισθηματικών διαδικασιών που εμπλέκονται σε αισθητικές και δημιουργικές δραστηριότητες. Ο εγκέφαλος και οι λειτουργίες του, ειδικότερα αυτές που σχετίζονται με την οπτική και ακουστική αντίληψη, επιτρέπει να παραχθούν ερμηνείες, κρίσεις και απόψεις για την τέχνη αλλά και τη ζωή. Για παράδειγμα μελετάμε πώς και ποιες διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου αποκρίνονται σε διαφορετικά χαρακτηριστικά της φύσης και των εικαστικών τεχνών, όπως στο χρώμα, στη μορφή, στη γραμμή και στην κίνηση. Ο νευροβιολόγος αλλά και λάτρης της τέχνης Semir Zeki που είναι ο εμπνευστής του κλάδου της Νευροαισθητικής υποστηρίζει ότι ο τρόπος που βιώνουμε την τέχνη και η λειτουργία του εγκεφάλου είναι φαινόμενα αλληλένδετα.
Η τέχνη πάντα κρύβει μια μαγεία στα σπλάχνα της. Διάσημοι πίνακες ζωγραφικής, μουσικά κομμάτια, ταινίες του παγκόσμιου κινηματογράφου, θεατρικές παραστάσεις συγκινούν τους φιλότεχνους. Πως αντιδρούν ο εγκέφαλος, ο νους και η ψυχή στην ομορφιά των τεχνών;
Ένα έργο τέχνης αποτελεί αρχικά την προσπάθεια του δημιουργού να κατασκευάσει μια νέα εκδοχή του κόσμου και κατ’ επέκταση της αφήγησής του εαυτού του, προσφέροντας μια διαφορετική οπτική αλλά και μία ευκαιρία στον προσλαμβάνοντα να πράξει το ίδιο. Όταν ερχόμαστε σε επαφή με ένα έργο τέχνης, όποιας φόρμας κι αν είναι αυτό, αναλαμβάνουμε ένα ενεργό ρόλο καθώς αυτόματα μπαίνουμε σε μια διαδικασία νοηματοδότησης συνδέοντας το καλλιτεχνικό ερέθισμα με τις εμπειρίες, τα προσωπικά βιώματα, τον τρόπο και τα περιεχόμενα της σκέψης μας.
Πέρα από τις εγκεφαλικές συνάψεις που συνεισφέρουν στην αισθητική εμπειρία όπως είδαμε πριν μέσω των νευροαισθητικών διαστάσεων, διαδραματίζεται ένα παιχνίδι ταυτίσεων και αντί-ταυτίσεων μέσω της πρόσληψης και της ερμηνείας. Καταλήγουμε λοιπόν, στο ότι η σχέση του ανθρώπου με τις τέχνες και τις αισθητικές εμπειρίες δεν περιορίζεται ούτε στους φιλότεχνους ούτε μόνο όμως στην έννοια του ωραίου.
Τι είναι η κινηματογραφοθεραπεία και σε ποιες περιπτώσεις βοηθάει τους θεραπευόμενους;
Εδώ οφείλω να πω ότι η κινηματογραφοθεραπεία δεν αποτελεί μία αυτόνομη θεραπευτική σχολή και πρακτική αλλά ο όρος περιγράφει την χρήση κινηματογραφικών ταινιών με θεραπευτικό σκοπό στα πλαίσια και κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας. Η σχέση του κινηματογράφου και της ψυχικής υγείας παρατηρείται από τις αρχές του μέσου και πολύ σύντομα αρκετοί ψυχαναλυτές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η θεραπευτική διάσταση του κινηματογράφου επιτυγχάνεται επειδή διαπιστώνουμε πως η τέχνη αγγίζει βαθύτερες ανάγκες τόσο σε προσωπικό όσο και κοινωνικό επίπεδο, ακριβώς επειδή δεν είναι μια απλή αποτύπωση και αναπαράσταση της ζωής αλλά καλλιεργεί εναλλακτικές διαδρομές, προβάλλει ορίζοντες και θέτει νέους ρόλους.
Στην περίπτωση των κινηματογραφικών ταινιών αυτό συμβαίνει αθροιστικά διότι τα εκφραστικά εργαλεία του μέσου αξιοποιούν και ενσωματώνουν και άλλες τέχνες. Βλέποντας λοιπόν μια ταινία υποφώσκουν η μουσική, η λογοτεχνία, η αρχιτεκτονική, η γλυπτική, η ζωγραφική, η φωτογραφία, το θέατρο και όλο αυτό το μείγμα ερεθισμάτων ενισχύει και ενεργοποιεί τον άνθρωπο σε σωματικό, ψυχικό και πνευματικό επίπεδο.
Άγχος, στρες, πίεση από το οικογενειακό, κοινωνικό και εργασιακό περιβάλλον. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει να αντιμετωπίσει ένα σωρό ψυχικές νόσους όπως είναι η κατάθλιψη και οι κρίσεις πανικού. Ποια είναι η γνώμη σας; Υπάρχουν αποτελεσματικοί τρόποι ώστε να αντιμετωπιστούν άμεσα;
Είναι αλήθεια ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει να αντιμετωπίσει μία πληθώρα δυσκολιών στην καθημερινότητά του και πρέπει να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι πολλές φορές στη ζωή μας θα περάσουμε μέσα από θλίψεις, άγχη και κρίσεις. Ξέρετε, μερικές φορές αξίζει να δουλεύουμε πράγματα πριν γίνουν σύμπτωμα και πάρουν κλινική μορφή. Φυσικά και υπάρχουν τρόποι αντιμετώπισης ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός όπου αναλογεί κι ένας αντίστοιχος θεραπευτικός σχεδιασμός. Θα ήθελα να σταθώ λίγο στο τελευταίο κομμάτι της διατύπωσης της ερώτησης σας. Όλοι ψάχνουμε και συνδέουμε το άμεσο με την αποτελεσματικότητα. Δεν δίνουμε κανένα χώρο και χρόνο για το έμμεσο και την αποδοχή. Τολμώ να πω ότι πολλές φορές μεγαλύτερο πρόβλημα δημιουργούν οι άμυνες απέναντι σε αυτό που έχει συμβεί παρά αυτό που έχει συμβεί.
Σε συγγραφικό επίπεδο συμμετείχατε στο συλλογικό έργο «Σχέσεις και Εξουσία» το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός. Μιλήστε μας για το βιβλίο.
Το βιβλίο είναι αποτέλεσμα της πρώτης ημερίδας με τον ομώνυμο τίτλο του Ελληνικού Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Αναλυτικής Ψυχοθεραπείας Ομάδας και Οικογένειας – ΕΛ.ΕΚ.ΙΝ όπου έχω την χαρά να είμαι ιδρυτικό μέλος και διδάσκων αναλυτής. Ήταν μια πρωτοβουλία του Τρύφων Ζαχαριάδη όπου μαζί με αξιόλογους συναδέλφους και φίλους συνιδρύσαμε το ΕΛ.ΕΚ.ΙΝ. Εδώ να μου επιτρέψετε δύο λόγια για τον κο Ζαχαριάδη. Υπήρξε για εμένα κάτι παραπάνω από δάσκαλος και θα ήθελα να τον ευχαριστήσω και δημόσια. Δεν είναι καθόλου συμπτωματικό ότι σήμερα με ρωτάτε για τέχνη, πολιτική και ψυχοθεραπεία, πεδία που χαρακτηρίζουν την διαδρομή και το πλούσιο έργο του.
Στο βιβλίο μας, οκτώ ψυχοθεραπευτές μέλη του ΕΛ.ΕΚ.ΙΝ. Δοκιμάσαμε να αγγίξουμε τις μορφές εξουσίας που διέπουν τις ανθρώπινες σχέσεις. Από την εξουσία στην οικογένεια, στην συντροφικότητα μέχρι το θεραπευτικό πλαίσιο και τα παραμύθια. Είναι ένα όμορφο και ιδιαίτερο ανάγνωσμα.
Σχετικά με την εξουσία στο θεραπευτικό πλαίσιο, τι ρόλο διαδραματίζει στην ψυχολογία ενός ατόμου η ανάμειξη του με την πολιτική;
Το κείμενο «Η Εξουσία στο Θεραπευτικό Πλαίσιο» είναι η συνεισφορά μου στο βιβλίο «Σχέσεις και Εξουσία» που προαναφέραμε. Διαπραγματεύομαι παρατηρήσεις που σχετίζονται με την ασσυμετρία που προκύπτει μέσα από μια θεραπευτική συνεργασία ιδίως με άτομα που έχουν αντιεξουσιαστική ή φιλοεξουσιαστική προδιάθεση ή πεποίθηση. Την πολιτική δεν πρέπει να την βλέπουμε σε στενά κομματικά και ιδεολογικά όρια. Ως κοινωνικό ον ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να πράττει πολιτικά καθημερινά είτε το συνειδητοποιεί είτε όχι. Ο Frosh αναφερόμενος συγκεκριμένα στην Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία έλεγε πως δεν γίνεται να προσπεράσουμε την πολιτική στην ψυχανάλυση αφού η ίδια αποτελεί ένα μικρο-κοινωνικό γεγονός. Με εκφράζει απεριόριστα η σκέψη του Derrida ότι η ψυχανάλυση θα έπρεπε να είναι απ’ άκρου εις άκρον μια επαναστατική διαδικασία. Η πρώτη επανάσταση.
Το καινούργιο βιβλίο που συμμετέχετε το οποίο είναι στα αγγλικά και τα ισπανικά. Τι ακριβώς πραγματεύεται;
Αυτός ο συλλογικός τόμος είναι μια πρωτοβουλία από την Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία (I.P.A) και τις εκδόσεις της σε επιμέλεια των Cornelia Schmidt-Hellerau και Mira Erlich-Ginor. Ο τίτλος “Mind in the Land of Fire – Psychoanalytic Voices to the Challenges of Our Times” είναι ένα κάλεσμα σε ψυχαναλυτές από όλο τον κόσμο να μοιραστούν τις σκέψεις τους για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σε δύσκολες κοινωνικές συνθήκες. Μην ξεχνάμε ότι η έννοια της κρίσης επανήλθε στον δυτικό κόσμο σταθερά τα τελευταία χρόνια, γεγονός όμως που δεν αντιπροσωπεύει την πραγματικότητα. Ο κόσμος όπως και ο ψυχισμός μας είναι πολύ πιο συχνά απ’ ότι θα θέλαμε σε κρίση. Κι έτσι είναι. Το ζήτημα είναι να μάθουμε να το κάνουμε κάτι.
Σε αυτό το βιβλίο διαπραγματεύομαι την έννοια του ξένου μέσα από το μεταναστευτικό. Είναι συγκινητικό το πόσο κοντά είμαστε με αυτούς τους ανθρώπους που παρακολουθούμε τη ζωή τους μέσα από την ψευδοασφάλεια του σπιτιού μας. Αποφεύγω την χρήση του όρου «διαφορετικό» και προτιμώ την έννοια του «ξένου», με το σκεπτικό ότι κάτι επειδή δεν το ξέρω και δεν το καταλαβαίνω δεν σημαίνει ότι είναι και πραγματικά διαφορετικό.
Αν υπάρχει έστω και ένας άνθρωπος που έχει ανάγκη τη βοήθεια σας, που θα μπορούσε να σας βρει και να επικοινωνήσει μαζί σας;
Μπορεί να με βρει μέσω του ηλεκτρονικού μου λογαριασμού pantazopoulosth@gmail.com. Σας ευχαριστώ.
