Με τον όρο «βιβλιοθεραπεία» μπορεί να οριστεί εκείνη η παρέμβαση που χρησιμοποιεί τα λογοτεχνικά κείμενα με στόχο τη βαθύτερη κατανόηση του εαυτού, την αντιμετώπιση των προβλημάτων, τη διαχείριση διαφόρων δύσκολων καταστάσεων. Οι λογοτεχνικές τεχνικές στοχεύουν στην αλληλεπίδραση μεταξύ αναγνώστη και κειμένου, με τη συμβολή ενός μεσολαβητή κατάλληλα προετοιμασμένου. Μερικοί από τους λόγους, για τους οποίους προτείνεται η βιβλιοθεραπεία σε παιδιά είναι ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί με στόχο: α) την αντιμετώπιση κοινωνικοσυναισθηματικών αναγκών και προβλημάτων (όπως για παράδειγμα, διαζύγιο γονέων, ανεργία γονέων, πένθος, φοβίες, υιοθεσία, διαχείριση θυμού, μονογονεϊκή οικογένεια, κακοποίηση, θυματοποίηση), β) την κατανόηση του εαυτού, γ) την ανάπτυξη και βελτίωση της αυτοαντίληψης και της αυτοεικόνας, δ) την κατάκτηση ενσυναίσθησης, ε) τη συναισθηματική ωρίμανση, στ) την κάλυψη αναπτυξιακών αναγκών, ζ) τη διαχείριση και επίλυση προβλημάτων, η) την αποτροπή στρεσογόνων καταστάσεων, θ) την αναζήτηση λύσεων και την υιοθέτηση στρατηγικών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, ι) τη δυνατότητα να εκφράσουν τα προβλήματά τους.
Κατά καιρούς, η βιβλιοθεραπευτική παρέμβαση έχει χρησιμοποιηθεί στην εκπαίδευση με την ανάγνωση και επεξεργασία λογοτεχνικών κειμένων που προσεγγίζουν διάφορες θεματικές, όπως την κατανόηση της διαφορετικότητας, την αποδοχή των φυλετικών διακρίσεων, το σχολικό εκφοβισμό, το πένθος, το διαζύγιο. Ιδιαίτερα η βιβλιοθεραπεία με αναγνώσματα που αφορούν την αναπηρία και τη διαφορετικότητα χρησιμοποιείται κατά καιρούς με επιτυχία, προκειμένου να συμβάλει στην ευαισθητοποίηση σε θέματα αναπηρίας και γενικότερα στην αποδοχή της ετερότητας και της ανάπτυξης ενταξιακής κουλτούρας. Αντίστοιχες μελέτες αναδεικνύουν μάλιστα ότι η βιβλιοθεραπεία σε παιδιά χωρίς αναπηρίες αποδεικνύεται ιδιαίτερα αποτελεσματική, καθώς ήταν πιο πρόθυμα να μιλήσουν αβίαστα για τα συναισθήματά τους σχετικά με τις αναπηρίες, παρουσίαζαν μεγαλύτερη ενσυναίσθηση και οδηγούνταν πιο γρήγορα στην αποδοχή και κατανόηση των ατόμων με αναπηρίες.
Τα στάδια της βιβλιοθεραπευτικής παρέμβασης είναι τα εξής: η ταύτιση (identification), η κάθαρση (catharsis) και η ενόραση (insight), ενώ έχει προστεθεί ένα ακόμα στάδιο, σύμφωνα με τη Stamps (2003), η γενίκευση (generalization). Ένα πρόγραμμα βιβλιοθεραπείας που θα υλοποιηθεί μέσα σε μια τάξη περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια: α) την προ-ανάγνωση, β) την καθοδηγούμενη ανάγνωση, γ) τη συζήτηση και τον ενεργητικό διάλογο με τα παιδιά μετά από την ανάγνωση και δ) τις δραστηριότητες επίλυσης προβλημάτων και ενίσχυσης, ε) τις δραστηριότητες επέκτασης και εδραίωσης των στόχων της βιβλιοθεραπείας μέσω δραστηριοτήτων, όπως τη ζωγραφική, τα παιχνίδια ρόλων, το θέατρο, τη δημιουργική γραφή, τη
μουσική.
Επομένως, η αξιοποίηση της βιβλιοθεραπευτικής τεχνικής με λογοτεχνικά αναγνώσματα που αφορούν στην αναπηρία και στη διαφορετικότητα μέσα στην τάξη μπορεί να πραγματοποιηθεί με τους παρακάτω τρόπους:
1ο Στάδιο: Πριν την ανάγνωση του βιβλίου Ο/H εκπαιδευτικός δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες και την ατμόσφαιρα, πριν ακόμα ξεκινήσει η ανάγνωση του βιβλίου, ώστε να διεγείρει το ενδιαφέρον και την περιέργεια των παιδιών να παρακολουθήσουν την αφήγηση της ιστορίας. Μια σειρά από ερωτήσεις που αφορούν στο εξώφυλλο και προϊδεάζουν για το περιεχόμενο του βιβλίου αποτελεί μια καλή αρχή για να κινήσει το ενδιαφέρον τους για το τι θα ακολουθήσει. Εάν ο ήρωας με αναπηρία του βιβλίου που έχει επιλεγεί είναι ίδιας ηλικίας και έχει παρόμοια ενδιαφέροντα με τα
παιδιά, διευκολύνεται καλύτερα ο στόχος της βιβλιοθεραπείας και υπάρχει ευκολότερη ταύτιση μαζί του.
2ο Στάδιο: Κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης Ο/Η εκπαιδευτικός μπορεί να θέσει ερωτήσεις, για να διασφαλίσει την προσοχή των παιδιών, αλλά και για να τα κινητοποιήσει να προβλέψουν την εξέλιξη της ιστορίας, έτσι ώστε να διευκολύνει την ταύτιση των παιδιών με τον ήρωα. Η ταύτιση με τον κεντρικό ήρωα του βιβλίου και τα γεγονότα της ιστορίας πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης του βιβλίου αλλά και μετά, κατά τη διάρκεια της συζήτησης που ακολουθεί.
3ο Στάδιο: Επεξεργασία της ιστορίας
Πραγματοποιείται η επεξεργασία της ιστορίας με την αναδιήγηση της πλοκής, την κατανόησή της μέσα από σχετικές ερωτήσεις και την αξιολόγηση των γεγονότων. Στο στάδιο αυτό, στόχος της βιβλιοθεραπείας είναι το παιδί να ταυτιστεί με τις σκέψεις και τα συναισθήματα του κεντρικού ήρωα με αναπηρία, διότι μέσω της ταύτισης αυτής αντιλαμβάνεται ότι δεν έχει μόνο εκείνο προβλήματα και αντίστοιχα συναισθήματα, αλλά και άλλοι βιώνουν παρόμοιες καταστάσεις. Το παιδί ανακαλεί δικές του παρόμοιες εμπειρίες και αντίστοιχα συναισθήματα και τα εκφράζει με λόγια (ή μέσω των τεχνών, όπως τη ζωγραφική). Η σύνδεση αυτή με τα δικά του συναισθήματα και τις αντίστοιχες εμπειρίες με εκείνες του ήρωα οδηγεί το παιδί στο επόμενο στάδιο της βιβλιοθεραπείας, στο στάδιο της κάθαρσης. Νιώθει ανακούφιση, γιατί αναγνωρίζει κοινά σημεία με τον ήρωα, βιώνει τις αγωνίες του και τα προβλήματά του και μοιράζεται τις ίδιες σκέψεις. Το παιδί αποκτά ενσυναίσθηση για τα προβλήματα του ήρωα και ψάχνει να βρει λύσεις και τρόπους επίλυσής τους. Επίσης, στο στάδιο αυτό, τα παιδιά καλούνται να σκεφτούν άλλες πιθανές λύσεις στα πρόβλημα του ήρωα και να τις καταγράψουν. Στο επόμενο στάδιο έρχεται η ενόραση. Το παιδί κατανοεί ότι το πρόβλημα του ήρωα μπορεί να λυθεί. Προετοιμάζεται, με άλλα λόγια, για να θέσει σε εφαρμογή συμπεριφορές και να επιλύσει ή να διαχειριστεί προβλήματα και δυσκολίες όμοιες με αυτές του ήρωα. Επιπλέον, επιτυγχάνεται η γενίκευση, συνειδητοποιώντας, δηλαδή, ότι και άλλοι άνθρωποι αντιμετωπίζουν παρόμοιες καταστάσεις και βιώνουν τα ίδια συναισθήματα με αυτό. Έτσι, με την βιβλιοθεραπεία καλλιεργείται η ενσυναίσθηση και ιδιαίτερα η κατανόηση και η αποδοχή της αναπηρίας και της διαφορετικότητας.
Προτεινόμενα βιβλία για την αναπηρία και την αποδοχή της διαφορετικότητας.
Weninger, B. (2011). Ένας για όλους και όλοι για έναν. Αθήνα: Πατάκης.
Αποστόλου, Β-Στ. (2016). Η σκληρή κυρία Πλάκα. Θεσσαλονίκη: Φιλάτος.
Αρτζανίδου, Ε. (2009). Τα γυαλάκια της Μαλένας. Αθήνα: Ψυχογιός.
Αυτζής, Μ. (2014). Τρελό μου αμαξίδιο. Αθήνα: Ψυχογιός.
Βαρβαρούση, Λ. (2009). Μια παρέα με… καρδιά! Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Αντιπροσωπεία στην Ελλάδα.
Γκομπόλι, Μ. (1999). Κανείς δεν είναι τέλειος. Αθήνα: Φλούδας.
Προτεινόμενα βιβλία για το μεταναστευτικό ζήτημα.
Αυτζής, Μ. (2017). Γιασμίν, μια ζωή από την αρχή. Αθήνα: Ψυχογιός.
Κοντού, Μ. (2017). Φτου ξελύπη. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Κόλφερ, Ο. & Ντόνκιν, Α. (2017). Πρόσφυγες. Το επικό ταξίδι ελπίδας και επιβίωσης ενός αγοριού. Αθήνα:
Πατάκης.
Λιβάνη, Γ. (2017). Κάτω από τον ίδιο ουρανό. Αθήνα: Λιβάνη.
Ρίτσου, Ε. (2015). Η μαύρη πεταλούδα. Αθήνα: Κέδρος.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Aiex, N. K. (1996). Bibliotherapy: Learning Disabilities OnLine. ERIC Digest 82. Ανακτήθηκε από: http://www.
idonline.org/id_store/bibliotherapy/eric_digest82.html
Ainscow, M. (2000). The next step for special education. Supporting the development of inclusive practices.
British journal of Special Education, 27(2), 76-80
