Αναπόσπαστο κομμάτι της παλιάς Γιαννιώτικης κοινωνίας αποτελούσε το εβραϊκό στοιχείο, του οποίου η ιστορία είναι παράλληλη με το χριστιανικό στοιχείο της πόλης των Γιαννίνων. Η Εβραία συγγραφέας Ευτυχία Νάχμαν στο βιβλίο της «Γιάννενα-Ταξίδι στο παρελθόν», αναφέρει ότι οι πρόγονοι των Γιαννιωτών Εβραίων ήρθαν στην Ελλάδα την π.Χ. εποχή ή τα πρώτα μ.Χ. χρόνια (μεταξύ του Ιου αι. π.Χ. και του Ιου μ.Χ. αι.) και σχημάτισαν τη Ρωμανιώτικη Κοινότητα από πρόσφυγες και μετανάστες, που έφτασαν κατά καιρούς. Είναι οι Εβραίοι που ζούσαν σε χώρες που κατέκτησε ο Μ. Αλέξανδρος και ήλθαν σε επικοινωνία με τους Αρχαίους Έλληνες και τον Ελληνισμό και έμαθαν την ελληνική γλώσσα.
Ρωμανιώτης σημαίνει κάτοικος της Ρωμανίας, δηλαδή του Ανατολικού Ρωμαϊκού (Βυζαντινού) κράτους, που αποκαλείτο Ρωμαίος και με τον καιρό λεγόταν Ρωμιός. Οι λέξεις Ρωμιός, ρωμαίικο, σημαίνουν Έλληνας, Ελλάδα εξ ου και Ρωμιοσύνη. Η λέξη Ρωμιός, ρωμιοσύνη αποτελεί τύπο του επιθέτου Έλληνας. Ο Ρωμιός είναι ο πραγματικός Έλληνας. Για την ονομασία Ρωμαίος-Ρωμαίοι παραθέτω την άποψη του Αρχιεπισκόπου Αχρίδας Δημ. Χωματιανού, ο οποίος σαν εμβριθής γνώστης των αρχαίων Ελλήνων δεν παραλείπει να τονίζει τον άρρηκτο σύνδεσμο του «έθνους των Ρωμαίων» με τους αρχαίους ’Ελληνες φιλοσόφους Αριστοτέλη, Πλάτωνα, Σωκράτη κ.ά. Ο όρος «Ρωμαίοι» στα έργα του (Δημ. Χωματιανού) αναφέρεται μόνον στους Βυζαντινούς και στους Δυτικοευρωπαίους, τους οποίους ονομάζει Λατίνους, Ιταλούς και Φράγκους. Το εθνικό όνομα Ρωμαίοι ήταν τότε το καθιερωμένο όνομα για τους βυζαντινούς.
Η Νιννέττα Μάτσα – Φέλντμαν στις σημειώσεις της αναφέρει για τους Εβραίους της Ηπείρου: «Μια παλιά παράδοσις υποστηρίζει ότι οι πρώτοι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Ήπειρο το 70 μ.Χ.
Σύμφωνα με αυτή την παράδοση, όταν ο Ρωμαίος αυτοκράτωρ Τίτος κατέλαβε την Ιερουσαλήμ (70 μ.Χ.), εφόρτωσε τα πλοία του με πολλούς Εβραίους για να τους μεταφέρει στη Ρώμη ως σκλάβους. Καθ’ οδόν λόγω της θαλασσοταραχής αναγκάστηκε να σταματήσει στην Πάργα, εκεί άφησε τους περισσότερους Εβραίους για να ελαφρύνει τα πλοία. Αυτοί οι Εβραίοι σιγά σιγά προχώρησαν ενδότερα και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή όπου αργότερα ιδρύθηκε η πόλις των Ιωαννίνων».Μερικοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι οι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στα Γιάννινα τον 9ο αιώνα μ.Χ. Ο αείμνηστος λαογράφος Κ. Νικολαΐδης μας πληροφορεί, ότι οι Εβραίοι είναι από τους πιο παλιούς κατοίκους του Κάστρου από τα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Σ’ αυτή την περίοδο (1204 – 1430 μ.Χ.), μέσα στο Κάστρο είναι εγκαταστημένη η φεουδαλική αριστοκρατία… οι αυτόχθονες και μερικοί Εβραίοι. (Βλ. Γιάννη Κουρ-μαντζή, «Από τη Βυζαντινή στην Οθωμανική πόλη 15ος – 18ος αι.», ανάτυπο). Ο Ιωαν. Λαμπρίδης μας πληροφορεί ότι μέσα στο φρούριο (Κάστρο), μαζί με τους Χριστιανούς κατοικούσαν και μερικοί Ισραηλίτες. Μετά το κίνημα του Διονυσίου Φιλοσόφου, που διώχτηκαν οι Χριστιανοί και γκρεμίστηκαν οι εκκλησιές τους, τότε αντικαταστάθηκαν από Ισραηλίτες (1618, Ιουνίου 17). (Βλ. Ιωαν. Παπαϊωάννου, εφημ. «Νέοι Αγώνες», Ιωάννινα 4/7/2001).
Ο αρχιτέκτονας Γιάννης Κουρμαντζής μας πληροφορεί ότι οι Εβραίοι άρχισαν να εγκαθίστανται πολλοί μαζί μέσα στο Κάστρο το 17ο αι., γιατί οι Τούρκοι «ασφυκτιούσαν σ’ αυτόν τον περιορισμένο χώρο και απόφευγαν να κατοικούν συστηματικά εκεί». Στη συνέχεια ο ίδιος μας κάνει γνωστό ότι έξω από τα τείχη του Κάστρου είναι πολύ πιθανό να υπήρχε αγορά και λίγα σπίτια, που αποτελούσαν τα προάστια της πόλης και κατοικούνταν από Εβραίους και εποίκους. Οι συνοικίες «Λειβαδιώτη» (οδ. Σούτσου, Κ. Καραμανλή, πλατεία Μαβίλη, Τοσίτσα) και «Τσουκαλά» (περιοχή γύρω από τη νέα Συναγωγή), κατοικούνταν αποκλειστικά από Εβραίους. Ο περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή επισκεπτόμενος το Κάστρο το 1670, μας πληροφορεί ότι οι κάτοικοι του είναι όλοι μουσουλμάνοι.
Ο Γιάννης Κανετάκης, στο βιβλίο του «Κάστρο – Συμβολή στην πολεοδομική ιστορία των Ιωαννίνων», γράφει ότι επετράπη η κατοίκηση των Ισραηλιτών μέσα στο φρούριο όχι για άλλους λόγους, αλλά για να μπορούν να τους έχουν συγκεντρωμένους σ’ ένα μέρος και μ’ αυτόν τον τρόπο να επιτηρούν τις κινήσεις τους. Στα χρόνια της τουρκικής κατακτήσεως οι Εβραίοι δεν ασκούσαν μόνον ελεύθερα τη λατρεία τους και την κοινοτική τους οργάνωση, αλλά τους δόθηκαν και ιδιαίτερα εμπορικά προνόμια καθώς και επαγγελματικά.
Όταν τα Γιάννινα βρίσκονταν στην εξουσία του Αλή Πασά (1788-1822 μ.Χ.) η εβραϊκή κοινότητα παρουσίασε μεγάλη ανάπτυξη στο εμπόριο, στη βιοτεχνία2, ο πληθυσμός της αυξήθηκε και επεκτάθηκε η κατοίκηση των Εβραίων και εκτός του Κάστρου. (Βλ. Έντυπο «Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων- Διαδρομή στο χρόνο», συμπόσιο 17/12/2001 μέχρι 9/1/2002). Ο Άγγλος Ληκ, στο βιβλίο του «Ταξίδια στην Ελλάδα (1804 -1809)», τ. Δ σελ. 136-141, γράφει: «στα Γιάννινα υπήρχαν 1.000 περίπου μουσουλμανικές οικίες, 2.000 ελληνικές και 200 εβραϊκές».
Ο Αθ. Ψαλίδας στην τοπογραφία των Ιωαννίνων, γράφει σχετικά με την κατοίκηση των Εβραίων: «Το παλιό το Κάστρο έχει ως διακόσια σπίτια εβραίικα και εκατόν τούρκικα. Εβγαίνοντας από την μεγάλη πόρτα του Κάστρου δεξιά είναι του Λειβαδιώτη ο μαχαλές κοντά εις το χαντάκι του Κάστρου και ίσια είναι το παζάρι ως χίλια εργαστήρια και η οβριακή ως εκατό σπίτια…». (Βλ. Νικ. Κονβαρά, «Τοπογραφία των Ιωαννίνων τον ΑΘ. Ψαλίδα», τ Β’, σελ. 117). Για τον αριθμό των εβραίικων σπιτιών ο Αθ. Ψαλίδας στο έργο του γράψει: «είναι σπίτια στα προάστια μικρά μεγάλα ρωμέικα χίλια πεντακόσια και τούρκικα ως χίλια και εβραίικα τριακόσια σχεδόν». Σε άλλο κείμενο του γράφει ότι στα Γιάννινα υπήρχαν σπίτια ρωμαίικα 1.700 (αυξάνει τον αριθμό τους κατά 200), τούρκικα 1.000 και εβραιϊκά 300.
Στη Ρωμανιώτικη Κοινότητα των Γιαννίνων συνέβη κάτι το διαφορετικό με τους Ισπανόφωνους πρόσφυγες, που το 1492 μ.Χ. εκδιώχτηκαν από τους Ισπανούς βασιλιάδες Φερδινάνδο και Ισαβέλλα. Οι καταφυγόντες στα Γιάννινα, αντί να αφομοιώσουν τους Γιαννιωτοεβραίους, όπως συνέβη στη Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη κ.α, «οι παλιοί κάτοικοι που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα του τόπου και είχαν τις δικές τους παραδόσεις, τα ελληνόρυθμα ήθη και έθιμα τους, απορρόφησαν τους καινούργιους φυγάδες. Διατηρήθηκε έτσι μια ελληνίζουσα εβραϊκή Κοινότητα που διαφύλαξε επί αιώνες το δικό της λαογραφικό χρώμα».
Και ο Γιάννης Κουρμαντζής μας πληροφορεί ότι στα Γιάννινα μετανάστευσαν Εβραίοι Ισπανόφωνοι (Σεφαραδίμ) μετά τις διώξεις στην Ισπανία (1492), αλλά και αργότερα από την Ιταλία κυρίως. Ο Μ. Μάτσας σε άρθρο του για την Εβραϊκή Κοινότητα Γιαννίνων, στο περιοδικό «ΑΝΤΙ» (3-6-1981), γράφει: «…μετανάστευσαν εδώ και σ’ άλλες κοινότητες της Δυτικής Ελλάδας (Κέρκυρα, Άρτα…) Εβραίοι από την Ιταλία, που ίδρυσαν την καινούργια Συναγωγή, έξω από το Κάστρο. Γρήγορα όμως και αυτοί αφομοιώθηκαν με τους παλιότερους».
Λόγω της κοινής ζωής Χριστιανών και Εβραίων ήταν αδύνατον οι Ισραηλίτες της πόλης μας να μην επηρεαστούν από το ελληνικό χριστιανικό περιβάλλον. Η ίδια πολλές φορές μεταχείριση Χριστιανών και Εβραίων από τους Τούρκους κατακτητές της πόλεως, η κοινή τύχη στους δύσκολους καιρούς της δουλείας, η ίδια η γιαννιώτικη ελληνική γλώσσα που μιλούσαν στο σπίτι και στη δουλειά, έφερναν σε συχνή συνάφεια τον έναν λαό με τον άλλο. Πολλά λαογραφικά στοιχεία δανείστηκαν οι Γιαννιώτες Εβραίοι απ’ τους Έλληνες. Τα «διαβατήρια έθιμα» (γέννηση, γάμοι, θάνατος), τα ξόρκια, τα μοιρολόγια, ο τρόπος που εκδήλωναν τη χαρά στις γιορτές τους, η οικογενειακή και κοινωνική συγκρότηση, η κατοικία, οι τέχνες είχαν φανερή την ελληνική επίδραση. Τα λογής λογής έθιμα, οι θρησκευτικές και λαϊκές παραδόσεις, που ξεχώριζαν από τα έθιμα των άλλων εβραϊκών κοινοτήτων, διατηρούνταν αρκετά έντονα ως τις μέρες μας, δηλ. πριν το Ολοκαύτωμα.
Η ελληνική γλώσσα, γράφει η Νιννέττα Μάτσα – Φέλντμαν, είχε διεισδύσει τόσο βαθιά στη ζωή των Εβραίων των Γιαννίνων, ώστε ένα μεγάλο μέρος της λειτουργίας διεξήγετο στην ελληνική αντί στην εβραϊκή. Η γλώσσα των Εβραιογιαννιωτών είναι μίγμα της δημοτικής γλώσσας, όπως μιλιέται στην Ήπειρο, μαζί με τούρκικες λέξεις, που ξέμειναν από τον καιρό της τουρκοκρατίας και με εβραϊκές και ιταλικές προσμίξεις (γραικο-ιουδαϊκή γλώσσα).
Το 1886 στη μικρή κοινωνία των Γιαννίνων συνέβη ένα γεγονός από τα λιγοστά της εποχής εκείνης, που πολυσυζητήθηκε και προκάλεσε σάλο. Σε άρθρο του στο Ηπειρωτικό Ημερολόγιο (1998), ο ακούραστος Στέψ. Μπέτης μας κάνει γνωστό ένα ειδύλλιο μεταξύ ενός Ρωμιού και μιας Εβραιογιαννιωτοπούλας, το οποίο ίσως ήταν και το μοναδικό στα Γιάννινα και είχε αίσιο τέλος.
Το γεγονός αυτό, όπως προανέφερα, έγινε το 1886 όταν ο Παναγιώτης Γούδας του Κων/νου από το Γραμμένο «ηράσθη εμμανώς» μια Εβραιοπούλα (άγνωστο το μικρό της όνομα). Και η Εβραιοπούλα όμως έδειξε αμοιβαία αισθήματα.
Το ότι ήταν εβραιοπούλα αποδεικνύεται από το με αριθ. «αρ. 1886 9/βρίου ημέρα Τρίτη 844» προικοσύμφωνο το οποίο επικυρώνει ο Ιωαννίνων Σωφρόνιος… «Δια του παρόντος εγγράφου δηλοποιούμεν οι υποφαινόμενοι αφ’ ενός Παναγιώτης Κων. Γούδας κάτοικος Ιωαννίνων, ορθόδοξος Χριστιανός ενήλιξ, ότι οικειοθελώς και ευχαρίστως εμνηστεύθην μετά της Νεοφώτιστου Βασιλικής, θυγατρός Ισδραήλ, κατοίκου Ιωαννίνων και (;) εμπόρου της εξ Ιουδαίων προερχομένης και προ έτους περίπου ασπασάσης τον Χριστιανισμόν του ορθού ημών δόγματος… Τη 14 8/βρίου 1886 Ιωάννινα Παναγιώτης Κ. Γούδας βεβαιούμαι Βασιλική Νεοφώτιστος».
Σαν έξυπνος λαός που ήταν (οι Εβραίοι) ήξεραν ν’ ανακαλύπτουν πηγές, ν’ ανοίγουν επιχειρήσεις κλπ.Έγιναν αποδεκτοί και ενσωματώθηκαν στο εμποροβιοτεχνικό και επιχειρηματικό δίκτυο της πόλης πολύ γρήγορα. Όμως η κλειστή αριστοκρατία, των «Καστρηνών» διατηρούσε και έναντι των Εβραίων τα στεγανά της. (Βλ. Δ. Βρανούση, «Έπαινος Ιωαννίνων», Έκδ. Δήμου Ιωαννιτών- Ιωάννινα 1986, σελ. 35).
Ο ίδιος συγγραφέας-ιστορικός γράφει ότι πολυαριθμότεροι Εβραίοι υπάρχουν στον καζά (μικρότερος νομού) Ιωαννίνων ήτοι 4.583 ψυχές (2.406 άνδρες και 2.177 γυναίκες). Και σε άλλους στατιστικούς πίνακες της ίδιας περίπου εποχής υπάρχουν μικρές αποκλίσεις.
Στην απογραφή των Γιαννιωτών, που έγινε στις 6 Οκτωβρίου 1913, ο πληθυσμός ανερχόταν σε 16.528 κατοίκους, ήτοι χριστιανοί 11.842, Μουσουλμάνοι 2.184 και Εβραίοι 2.502. Πριν την πολιορκία των Γιαννίνων οι κάτοικοι ανέρχονταν σε 2.000 ψυχές.
Ο Γιαννιώτης συγγραφέας Χαράλ. Πέτσκος, στο έργο του «Ιστορίες και θρύλοι για Εβραίους-φαντάσματα», γράφει για τους Εβραίους των Γιαννίνων: «Λίγοι, ελάχιστοι Εβραίοι των Γιαννίνων σπούδασαν κι έγιναν επιστήμονες. Όλους τους τραβούσε το εμπόριο, το είχαν μεσ’ το αίμα τους, ήταν γεννημένοι γι’ αυτό. Έτσι και τα παιδιά τους τα μάθαιναν από πολύ μικρά στο κέρδος. Μάλιστα όταν τ’ άλλα συνομήλικα τους, αποκαμωμένα κι ιδρωμένα από τη πολύωρη σύρραξη, καθόντουσαν να ξανασάνουν, τα οβραιόπουλα έτρεχαν για να τους πουλήσουν μέντες και ζαχαρωτά. Δεν άφηναν καμία ευκαιρία να περάσει δίχως διάφορο» (βλ. Φραγκ. Αμπατζοπούλου, «Ο Άλλος εν διωγμώ»).
Όσοι έμποροι συνδύαζαν πλούτο και κύρος αποτελούσαν την ηγεσία της Κοινότητας, προσπαθώντας στις δύσκολες στιγμές να σώζουν το λαό τους. Τέτοιος ήταν ο Δαβιτσών Μ. Λεβή που όταν πέθανε, η νεκρώσιμη ακολουθία στη Συναγωγή ήταν πάνδημη. Παραβρέθηκαν Εβραίοι, Έλληνες και Τούρκοι. Η ελληνική κυβέρνηση τον παρασημοφόρεσε με τον Αργυρό Σταύρο του Σωτήρος.
Ο γνωστός έμπορος, της τότε εποχής, Αβραάμ Γκανής επιστρέφοντας από το εξωτερικό έφερε μαζί του πλούσια συλλογή κασμηριών που διέθετε στα δύο καταστήματα του (Ανεξαρτησίας και με παράρτημα στον Αγ. Νικόλαο αγοράς). Συγχρόνως είχε και ραφείο για τους πελάτες. Μ’ αυτό τον τρόπο κατάφερνε να μειώνει το κόστος και ανταγωνιζόταν καλύτερα τους άλλους εμπόρους.
Στον εμπορικό σύλλογο των Γιαννίνων πάντοτε εκλέγονταν σαν μέλη του και Εβραιογιαννιώτες έμποροι, συμβάλλοντας έτσι στην καλύτερη διοργάνωση του εμπορίου και στην κίνηση της αγοράς γενικότερα.
Το 1925 στον Εμπορικό Σύλλογο Γιαννίνων ήταν γραμμένοι 63 Εβραίοι έμποροι και μόνον 23 Χριστιανοί Γιαννιώτες. Το παράδοξο όμως είναι το εξής: Ενώ υπερτερούσαν οι Εβραίοι στις αρχαιρεσίες που έγιναν στις 22 Μαρτίου του ίδιου έτους, εξελέγησαν 6 (έξι) έμποροι Γιαννιώτες και τρεις Εβραίοι. Ο Χρηστοβασίλης έγραψε τότε: «χάρις εις την ευγένειαν των Ισραηλιτών, δεν απηρτίσθη ο Εμπορικός σύλλογος εξ ολοκλήρου εξ Ισραηλιτών, αρκεσθέντων τούτων εις τρία μόνον μέλη».
Τούτο οφείλεται στο ότι οι Γιαννιώτες έμποροι αδιαφορούσαν να γραφτούν στο σύλλογο και έτσι κατά τις αρχαιρεσίες δεν ήταν ταμειακά τακτοποιημένοι για να έχουν δικαίωμα ψήφου. Αντίθετα οι Εβραίοι έμποροι εκπλήρωναν τις υποχρεώσεις τους προς το σύλλογο τους. (Βλ. Ι. Νικολαΐδη, τ. ΣΤ’, «Τα Γιάννινα του Μεσοπολέμου»).
Ένας μεγάλος αριθμός Εβραίων, καθώς και πολλών Ηπειρωτών, λόγω της φτώχιας και του πολέμου αναγκάστηκε να ξενιτευτεί στα 1913 κυρίως στην Αμερική. Επίσης νωρίτερα, με την πυρκαγιά του 1869 στην αγορά της πόλης, από τον Ρασήμ πασά για λόγους ρυμοτομικούς, πολλοί συμπολίτες μας Εβραίοι, περίπου 860 ψυχές, αφού έπαθαν Οικονομική καταστροφή, είχαν αναγκαστεί να φύγουν από τα Γιάννινα, ζητώντας καλύτερη ζωή στην Κων/πολη, Αλεξάνδρεια και Νέα Υόρκη.
Ο Γεώρ. Πλουμίδης, σε μια πανηγυρική του ομιλία για την απελευθέρωση της πόλης μας από τον τουρκικό ζυγό (21/2/1913), αναφέρει τις επιπτώσεις του μεταναστευτικού ρεύματος στην πόλη των Γιαννίνων και στην ευρύτερη περιοχή όπως, έλλειψη εργατικών χεριών… την ανυπαρξία πιστωτικού συστήματος κλπ. Οι τότε Ηπειρώτες πολύ έντονα περιγράφουν την ασφυκτική κατάσταση που είχε δημιουργηθεί από την απουσία τραπεζικών ιδρυμάτων, ούτως ώστε οι σχετικές συναλλαγές να έχουν περιέλθει σε Ισραηλίτες τραπεζίτες, που ουσιαστικά ήταν τοκογλύφοι (εφημερίς «Πύρρος», φ. 33 της 21/12/1903 και εφ. «Ήπειρος», φ. 21 της 22/11 /1909).
Άλλα επαγγέλματα που εξασκούσαν ήταν του παπλωματά, του παντοπώλη, του χαλκουργού, του μανάβη, του παλιατζή, του γυρολόγου, του νερουλά, του αχθοφόρου, του μικροπωλητή, του κτηματομεσίτη, του νηματοποιού, του εμπόρου, του φανοποιού (τενεχτσή), του ιατρού, του υαλοπώλη, του δερματέμπορου, του τυροκόμου, του γαλακτοπώλη, του κρεοπώλη, του εργάτη, του ψρουτέμπορου, του δημοδιδασκάλου, του ταβερνιάρη, του μπουγατσιοπώλη, του φορτοεκφορτωτή, του οπωροπώλη, του νηματοστρίφτη, της ράπτριας… (Βλ. εφημ. «Πρωινός Λόγος» από 11/4 μέχρι 19/4/2002, έρευνα του κ. Χρ. Τσέτση).
Μερικοί έμποροι παρασκεύαζαν οι ίδιοι τυροκομικά προϊόντα, όπως το κασέρ τυρί κασκαβάλι και κρασί (για θρησκευτικούς κυρίως λόγους). Ο πολιτικός μηχανικός κ. Ιωάν. Παπαϊωάννου που ασχολείται με την ιστορία των Γιαννίνων έγραψε στην εψημ. «Νέοι Αγώνες» (5/7/2001) για το εμπόριο των Εβραίων: «Ο Γιαννιωτο-εβραίος έμπορας στις κρίσεις της αγοράς αποφαινόνταν φιλοσοφημένα: Το εμπόριο αρρωσταίνει. Δεν πεθαίνει…».
Οι Εβραίοι έμποροι έδιναν προτεραιότητα στην απόκτηση μαγαζιού λέγοντας χαρακτηριστικά: «Πρώτα μαγαζί και μετά σπίτι. Το μαγαζί θα φέρει από τα κέρδη το σπίτι… Είχαν πάντοτε ρευστό σε χρήμα ή χρυσό για κεφάλαιο κινήσεως…». Πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στα Γιάννινα υπήρχαν δύο Συναγωγές. Η παλιά Συναγωγή (Καχάλ Καντός Γιασσάν) που είναι μέσα στο Κάστρο (οδός Ιουστινιανού). Δεν είναι γνωστό πότε χτίστηκε, αλλά αντικατέστησε μία παλιότερη Συναγωγή, που χτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο.
Ο αείμνηστος Δημ. Σαλαμάγκας, μας πληροφορεί ότι «σωζόταν στα Γιάννινα, ένα παλαιότατο βιβλίο της εβραϊκής αυτής Κοινότητας, ένα είδος χρονικού. Και μια παλιά επιγραφή της Εβραϊκής Συναγωγής του φρουρίου, έφερνε υφιστάμενη την κοινότητα αυτή, τουλάχιστο από το 10° αι. μ.Χ.» (ένδειξη παρουσίας των Εβραίων στα Γιάννινα. Βλ. Δ. Σαλαμάγκα, «Περίπατοι στα Γιάννινα», έκδ. 1950).Κατά το διάστημα της Γερμανικής Κατοχής δεν υπέστη ζημιές, μας κάνει γνωστό η Νιννέτα Μάτσα – Φέλντμαν, γιατί ο τότε δήμαρχος των Γιαννίνων Δημ. Βλαχλείδης επενέβη και έπεισε τους Γερμανούς ότι αυτό το οίκημα (Συναγωγή) θα το χρησιμοποιούσαν σαν δημόσια βιβλιοθήκη.
Η Νέα Συναγωγή (Καχάλ Καντός Χαντάς) ήταν έξω από το Κάστρο στη σημερινή οδό Γιωσέφ Ελιγιά (παλιά Μαξ Νορδάου). Χτίστηκε πιθανόν κατά το 1500 μ.Χ. με τον ερχομό των Εβραίων της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας. Δίπλα από τη Συναγωγή (της Γιωσέφ Ελιγιά) υπήρχε η ΑΠί&ηοβ, που και τα δύο οικήματα κατά την κατοχή χρησιμοποιήθηκαν από τους Γερμανούς σαν στάβλοι και υπέστησαν μεγάλες ζημιές.
Η Κούλα Τζαλμακλή-Χατζηγιάννη, παλιά Γιαννιώτισσα γράφει για την καινούργια Συναγωγή: «Το Μεγάλο Συναγώι κατεδαφίστηκε, έγινε στη θέση του η εβραϊκή πολυκατοικία. Πάει και το σχολείο τους… άνοιξε δρόμος μέχρι τη λίμνη, τα ταμπάκικα. Το μεγάλο Συναγώι λεηλατήθηκε. Δεν έμεινε τίποτα από τον πλούτο που βλέπαμαν, όταν πηγαίναμαν κάθε Σεπτέμβρη, όταν έβγαζαν την Παλιά» (βλ. εφημ. «Νέοι Αγώνες», της 7/12/2001). Δίπλα από τις συναγωγές βρισκόταν το «Μινιάν» δηλ. πολύ μικρές συναγωγές για την καθημερινή προσευχή, ώστε να μην ανοίγει η μεγάλη Συναγωγή.
Εδώ είναι απαραίτητο να εξάρουμε την προσφορά του αειμνήστου φιλολόγου Γιαννιωτοεβραίου Ιωσήφ Μάτσα, εμπόρου, ακάματου ερευνητή της ρωμανιώτικης ιστορίας και παράδοσης, που κατάφερε να διασώσει από ολοκληρωτική καταστροφή τα λεγόμενα «παγιουτίμ». Αυτά ήταν τραγούδια θρησκευτικού περιεχομένου, που τραγουδιόνταν στο σπίτι σε διάφορες θρησκευτικές και οικογενειακές τελετές. Ήταν γραμμένα στην ελληνική αλλά με εβραϊκό αλφάβητο. Τα συνέθεταν ποιητές του τόπου, κυρίως ραβίνοι και οι μελωδίες τους δείχνουν την επίδραση της ελληνικής και τουρκικής δημοτικής ποίησης. Οι μελωδίες και οι στίχοι πολλών τραγουδιών αποτελούν ανεκτίμητο λαογραφικό θησαυρό.
Από τους ξένους ραβίνους που επισκέπτονταν τα Γιάννινα η Ισραηλιτική Κοινότητα χαρακτηριζόταν σαν «μισή Ιερουσαλήμ», επειδή οι Εβραιογιαννιώτες ήταν προσηλωμένοι στο Ταλμούδ (συλλογή σχολίων επί της Βίβλου) της Ιερουσαλήμ και μάλιστα με πολύ ζήλο, σε αντίθεση με τους Ισπανοεβραίους (Σεφαραδί) που χρησιμοποιούσαν το Ταλμούδ της Βαβυλώνας.
Στα τέλη του 19ου αι. δημιουργήθηκε στα Γιάννινα φαρμακείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας από τον έμπορο Μορντεχάι Σαμπεθάι Κοφινά, τον επονομαζόμενο «μπιρούρ», που στα εβραϊκά σημαίνει φτωχός. (Βλ. Ιοκάστη Παναγιωτίδον, «Ήπειρος: υγεία, νοσηρότητα…», σελ. 57).
Κατά την απελευθέρωση της πόλης των Γιαννίνων από τον τουρκικό ζυγό εκτός από τους πανηγυρισμούς των Χριστιανών συμμετείχε και το εβραϊκό στοιχείο της πόλης με κάθε τρόπο, ακόμη και με πανηγυρική εκδήλωση στη Συναγωγή, αναγνωρίζοντας τη νομιμότητα προς τις νέες πολιτικές αρχές. Οι Εβραιογιαννιώτες υποδέχτηκαν με θερμές εκδηλώσεις το νέο διάδοχο Γεώργιο κατά την επίσκεψη του στην πόλη, (βλ. Δημ. Λουλέ «Το Ρωσικό προξενείο των Ιωαννίνων και η απελευθέρωση της πόλης», Πρακτ. Β.’ επιστημ. συνεδρίου, Γιάννινα, Ήπειρος 19-ος – 20ος αι.- 2,3,4/12/1988).
Το 1925 πέθανε ο «πλήρης αρετών και μετριοφροσύνης και επί 40ετίαν διατελέσας αρχιραββίνος της Ισραηλιτικής Κοινότητας σοφολογιώτατος ‘Εζρα Ελιέζερ. Στη νεκρώσιμη ακολουθία παραβρέθηκαν όλες οι στρατιωτικές καθώς και οι πολιτικές αρχές της πόλης, τον δε επικήδειο εξεφώνησε ο Σαμπεθάι Καμπιλής». (Βλ. ΣΤ ‘ τόμο, σελ. 47, Ιωάν. Νικολαΐδη «Τα Γιάννινα του Μεσοπολέμου»).
Στο βιβλίο της Φραγκ. Αμπατζοπούλου «Η Γραφή και η βάσανος» αναφέρεται ότι «μετά την απελευθέρωση του 1913, οι Εβραίοι σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία είχαν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του Έλληνα πολίτη καθώς και ορισμένα προνόμια, όπως την αργία του Σαββάτου που καταργήθηκε το 1924, όταν καθιερώθηκε η υποχρεωτική αργία της Κυριακής σε όλη την Ελλάδα… Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων αριθμούσε 4.000 κατοίκους στις αρχές του αιώνα (20ού)… υπήρξε (η Κοινότητα) ιδιαίτερα συντηρητική και ελάχιστα δεκτική στις ιδέες της αφομοίωσης που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη και τη Θεσσαλονίκη». Την ανανέωση έφερε η Alliance Israelite Universelle που ιδρύθηκε στα Γιάννινα το 1904, όπου δίδαξε και ο εβραιογιαννιώτης ποιητής Γιωσέφ Ελιγιά. (Από το βιβλίο του Δημ. Χατζή «Το τέλος της μικρής μας πόλης»).Η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων συστάθηκε με το αριθ. 2456/ 23-7-1920 Β.Δ.
*Αναδημοσίευση από το βιβλίο «Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι των Ιωαννίνων» (2005).
Πηγές:
- egiannina.wordpress.com
- youtube.com
Σύνταξη κειμένου: Μίλτος Γήτας
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
