Η επιρροή του φεμινιστικού κινήματος στον κινηματογράφο φάνηκε από τα πρώτα κιόλας χρόνια που το μέσο έγινε προσβάσιμο στο ευρύ κοινό. Αν και οι πρώτοι διάσημοι επαγγελματίες σκηνοθέτες υπήρξαν άντρες (βλ. Έντγουιν Σ. Πόρτερ, Ζωρζ Μελιές, Ντ. Γ. Γκρίφιθ, κ.α.), πολλές γυναίκες ανέλαβαν από νωρίς να εκπροσωπήσουν τη γυναικεία σκέψη, χρησιμοποιώντας το νέο τότε αυτό μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης. Σε μία εποχή που το κίνημα των σουφραζέτων δραστηριοποιούταν ακόμα, πριν καλά-καλά κατοχυρωθεί νομικά το δικαίωμα των γυναικών στην ψήφο στις περισσότερες χώρες του κόσμου, στον κινηματογράφο μπορούσε κανείς να παρακολουθήσει ταινίες της Αλίς Γκι-Μπλάνς (που ήταν και η πρώτη γυναίκα-επαγγελματίας σκηνοθέτις), της Ζερμαίν Ντυλάκ, και της Ντόροθι Άρζνερ. Προτού επιβληθεί στο Χόλυγουντ ο Κώδικας του Χέυς, η ελευθερία έκφρασης των πρωτοπόρων αυτών εκφραστών του φεμινισμού ήταν μεγάλη και οι θέσεις τους ήταν συχνά μεταρρυθμιστικές. Ο «ωμός» αυτός φεμινισμός της πρώτης περιόδου του σινεμά καταπιέστηκε τελικά, κατά τη δεκαετία του 1930, λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όμως ουδέποτε χάθηκε και διατήρησε μάλιστα τους θαυμαστές του, όπως την Άιντα Λουπίνο, τη Λένι Ρίφενσταλ, την Ανιές Βαρντά και τη Σούζαν Σόνταγκ, μεταξύ πολλών άλλων, ενώ σήμερα συνεχίζει να ασκεί την επιρροή του, ίσως με περισσότερη πυγμή από ποτέ. Αυτές είναι μερικές ενδεικτικές ταινίες, σκηνοθετημένες από γυναίκες, με ισχυρό το αίσθημα της ισότητας των φύλων, από διαφορετικές εποχές του σινεμά, ούτως ώστε να φαίνεται η εξέλιξη αυτού του «ρεύματος» ανά τα χρόνια:
La fée aux chou (1896)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=qS22S5MTHoI
Το σχεδόν μυθικό σήμερα ντεμπούτο της πρώτης γυναίκας που στάθηκε πίσω από την κάμερα, «La fée aux chou» (Η νεράιδα των λάχανων), γυρίστηκε στα μέσα της δεύτερης δεκαετίας ύπαρξης του κινηματογράφου και δυστυχώς δεν έχει επιβιώσει, παρά μόνο ένα λεπτό από την αρχική του διάρκεια. Η Αλίς Γκι άρχισε να δουλεύει το 1894 ως ιδιαιτέρα του Λεόν Γκωμόν (αργότερα των θρυλικών Gaumont Studios) και δύο χρόνια μετά γύρισε τη μικρού μήκους ταινία που, όπως έχει γράψει η ίδια, ήταν έργο μυθοπλασίας που συμπεριλάμβανε ένα ζευγάρι στο μήνα του μέλιτος, έναν αγρότη, φωτογραφίες βρεφών κολλημένες σε χαρτόνια και ένα αληθινό μωρό. Η ίδια η Γκι πρωταγωνιστεί, τουλάχιστον στη σουρεαλιστική σκηνή που σώζεται σήμερα και η ταινία πρόκειται σίγουρα για κωμωδία με μαγικά στοιχεία. Πολλά έχουν ειπωθεί ανά τα χρόνια για μία ταινία που πρόσθεσε έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους στην προσπάθεια εδραίωσης του νέου αυτού μέσου, και η Γκι αργότερα την ξαναγύρισε, και μάλιστα δύο φορές, μία το 1900 και μία το 1902. Το ότι το «Fée aux chou» είναι ένα γνήσια φεμινιστικό έργο, ή τουλάχιστον ένα από τα πρώτα που καταπιάνεται με την οπτική γωνία των γυναικών, είναι φανερό και από το ένα λεπτό που σώζεται, όπου βλέπουμε τη σκηνοθέτιδα να χορεύει ανάμεσα από γιγαντιαία λάχανα, τα οποία κρύβουν μέσα τους νεογέννητα βρέφη.
La Souriante Madame Beudet (1923)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=1VA8NBhipvs
Το 54λεπτο βωβό φεμινιστικό φιλμ της Ζερμαίν Ντυλάκ, «Η χαμογελαστή Κυρία Μπεντέ» (La Souriante Madame Beudet), γυρίστηκε το 1922 και είναι ένα από τα πιο τολμηρά έργα του είδους του, ακολουθώντας το επαναστατικό πνεύμα της «Έντα Γκάμπλερ» (1891), του πασίγνωστου θεατρικού έργου του Ερρίκου Ίψεν, που η σκηνοθέτις θα πρέπει να θαύμαζε. Η ταινία πραγματεύεται την ιστορία της Κυρίας Μπεντέ (Ζερμαίν Ντερμόζ), μιας καταπιεσμένης παντρεμένης γυναίκας, που μια μέρα επαναστατεί ενάντια στον αγροίκο σύζυγό της, Κύριο Μπεντέ (Αλεξάντερ Αρκιγιέρ), ένα μέθυσο που αστειεύεται συνέχεια βάζοντας το άδειο ρεβόλβερ του στον κρόταφό του προσποιούμενος πως θα κάνει απόπειρα αυτοκτονίας. Η Κυρία Μπεντέ, που έχει πλέον απηυδήσει μαζί του, αποφασίζει να γεμίσει το ρεβόλβερ με αληθινές σφαίρες, συνειδητοποιώντας πόσο δυστυχισμένη την κάνει η συμβίωση μαζί του. Όταν ο Κύριος Μπεντέ, όμως, πιάνει και πάλι το πιστόλι στα χέρια του, αντί να το βάλει στον κρόταφό του, στρέφει την κάννη προς το μέρος της (νομίζοντας πως είναι άδειο) και πατάει τη σκανδάλη. Η Κυρία Μπεντέ, ήδη μετανιωμένη για την κρυφή της ενέργεια, τελικά δεν λαβώνεται από τη σφαίρα και ο άντρας της, ταραγμένος από το παραλίγο τραγικό ατύχημα, την αγκαλιάζει νομίζοντας πως σκοπός της ήταν να κάνει εκείνη απόπειρα αυτοκτονίας. Το φιλμ, όχι μόνο είναι ένα από τα πρώτα φεμινιστικά έργα που γυρίστηκαν ποτέ, αλλά χάρη στον περίγυρο της Ντυλάκ (που υπήρξε κάτι σαν τη Γερτρούδη Στάιν του σινεμά), έχει και avant–garde διάθεση. Ολόκληρη η φιλμογραφία της Ντυλάκ έχει παρόμοια θεματολογία και είτε είναι μικρότερες, είτε είναι μεγαλύτερες σε διάρκεια, οι ταινίες της χαρακτηρίζονται όλες από την υψηλή τους αισθητική και την ειλικρινή τους διάθεση. Η «Χαμογελαστή Κυρία Μπεντέ» έχει επιπλέον και μεγάλη ιστορική σημασία.
Daisies (1966)
Δείτε το trailer της ταινίας στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=cPpPpnVwRgY
Αν και κυκλοφόρησε πολύ μετά την πρώτη περίοδο του φεμινιστικού σινεμά, η ταινία «Daisies» (Μαργαρίτες), της Βέρα Χιτίλοβα, γυρισμένη την εποχή των κινημάτων για τα πολιτικά δικαιώματα, έφερε τη δική της επανάσταση, στον τρόπο με τον οποίο οι χίπις αντιλαμβάνονταν τη γυναικεία ψυχοσύνθεση. Η Χιτίλοβα, γεννημένη στην Τσεχική Δημοκρατία, που συνορεύει με την Πολωνία και έχει κοντινές παραδόσεις με τις χώρες της Πρώην Σοβιετικής Ένωσης, γύρισε την ψυχεδελική κωμωδία της, με συνολική διάρκεια 1 ώρα και 15 λεπτά, αψηφώντας τις κομμουνιστικές και πατριαρχικές πεποιθήσεις της κοινωνίας στην οποία επρόκειτο να την παρουσιάσει, ακολουθώντας το ένστικτό της και το Νέο Κύμα του ευρωπαϊκού κινηματογράφου, που είχε πρωτοεμφανιστεί στη Γαλλία, με κύριο εκφραστή του τον Ζαν-Λυκ Γκοντάρ. Η ταινία είναι σουρεαλιστική και χρησιμοποιεί έγχρωμες λήψεις, «stop-motion» κινούμενα σχέδια και ένα σάουντρακ αποτελούμενο από κοριτσίστικα χαχανητά, που έχουν μάλλον αντι-διεγερτική επίδραση στο αντρικό κοινό. Οι «Μαργαρίτες» είναι στην ουσία μια σάτιρα απέναντι στον τρόπο με τον οποίο συνάπτει ερωτικές σχέσεις η μπουρζουαζία. Είναι ένα μάλλον αναρχικό έργο, με πολιτικές προεκτάσεις, το οποίο κυκλοφόρησε με μεγάλο προσωπικό ρίσκο της σκηνοθέτιδας, ενώ μόλις ένα χρόνο μετά την πρεμιέρα, η ταινία απαγορεύτηκε ως «ανήθικη», και η πορεία της συνέχισε κυρίως στην Ευρώπη, όπου οι κριτικοί την υποδέχτηκαν με την ιδιαίτερη θέρμη και γρήγορα συγκέντρωσε βραβεία.
Erection (1971)
Δείτε απόσπασμα από την ταινία στο Dailymotion: https://www.dailymotion.com/video/x24fbbi
Η 20λεπτη ταινία της Γιόκο Όνο και του Τζον Λένον, «Erection», που είναι στην ουσία μία λήψη με «time-lapse», από την ανέγερση του London International Hotel στο Λονδίνο, πηγαίνει «αγκαζέ» με την παλαιότερη κατά δύο χρόνια ταινία τους, «Self-Portrait» (1969), η οποία έδειχνε για 42 λεπτά μια λήψη του πέους του τραγουδιστή των Beatles σε ημιστύση και σήμερα θεωρείται «χαμένη» ή «κατεστραμμένη» από τις βρετανικές αρχές. Πέρα από το να κάνει αυτό το μικρό λογοπαίγνιο, όπου η ταινία που λέγεται «στύση» πραγματεύεται, στην ουσία, την «ανέγερση» του ξενοδοχείου, ενώ εκείνη που λέγεται «αυτοπορτραίτο» είναι γυρισμένη από τη Γιόκο και τελικά απεικονίζει μια σχεδόν στύση του Λένον σε «slow-motion», το επίτιμο ζευγάρι της pop είχε σκοπό να προβάλει και τις δύο ταινίες, που είχαν γυριστεί σε ακριβό φιλμ που χρησιμοποιούσε η NASA, με πολύ μεγάλη ανάλυση, επάνω στη λευκή επιφάνεια ενός Ζέπελιν, που θα πετούσε πάνω από το Λονδίνο, αλλά φυσικά η ιδέα αυτή δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα. Η Γιόκο Όνο, όντας από πριν γνωρίσει το Λένον μια avant–garde καλλιτέχνις με βαθιά φεμινιστικές πεποιθήσεις αντιμετώπιζε την εποχή εκείνη μεγάλη εχθρικότητα από το κοινό των θρυλικών Beatles, καθώς όλοι θεωρούσαν πως ήταν υπαίτια για το χωρισμό τους, το 1970. Προκλητική και σίγουρη για τον εαυτό της, η Γιόκο δεν έχει μόνο μια σειρά από φεμινιστικά έργα στο portfolio της∙ είναι μια ιέρεια της «τέχνης για την τέχνη», που όχι μόνο αντιμετώπισε αυτό το παράλογο μίσος του κοινού που είχε συγκεντρωθεί στο πρόσωπό της με φινέτσα, αλλά το χρησιμοποίησε κιόλας για να υποστηρίξει τη νέα, σόλο καριέρα του χαρισματικού της συντρόφου.
Semiotics of the Kitchen (1975)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=ZuZympOIGC0
Η πολύ μικρού μήκους (6 λεπτά) ασπρόμαυρη παρωδία της Μάρθα Ρόσλερ, «Semiotics of the Kitchen», γυρίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1970, και εντάσσεται στην κατηγορία των avant–garde ταινιών που ασχολείται με το σχετικά νέο ακόμα τότε κλάδο της «κριτικής θεωρίας», που σιγά-σιγά αντικατέστησε τα μαθήματα φιλοσοφίας στην αμερικανική τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το φεμινιστικό αυτό φιλμ ασκεί αιχμηρή κριτική, απέναντι στην παραδοσιακή σύνδεση της γυναίκας με τις οικιακές εργασίες και ιδιαίτερα με το μαγείρεμα και το συγύρισμα της κουζίνας, που θεωρούνται ρουτινιάρικες και υποδεέστερες, έχοντας την ίδια τη Ρόσλερ ως πρωταγωνίστρια να παρουσιάζει διαφορετικά σκεύη με συμβολικό χαρακτήρα, σαν να είναι τηλεπαρουσιάστρια σε πρωινή εκπομπή μαγειρικής (αναφερόμενη συγκεκριμένα στη Τζούλια Τσάιλντ, που είχε τότε μια πολύ πετυχημένη εκπομπή με αυτό το θέμα, στην αμερικανική τηλεόραση). Η ταινία, αν και λιτή ως προς τα σκηνικά της, καταφέρνει μέσα σε 10 λεπτά να «χτυπήσει» τόσο τις νόρμες της μεσοαστικής οικογένειας της περιόδου που γυρίστηκε, όσο και τα ΜΜΕ που κάνουν τα αδύνατα-δυνατά για να τις συντηρήσουν και να τις περάσουν και στις επόμενες γενιές. Εκείνο που η Ρόσλερ μοιάζει να θέλει να πει, είναι πως κάποιες «παραδόσεις» και ιδίως εκείνες που σχετίζονται με την «πατριαρχία», όχι μόνο απαρχαιωμένες είναι, αλλά στο σύγχρονο κόσμο είναι και αδύνατο για οποιαδήποτε γυναίκα να ακολουθήσει τις επιταγές τους. Η σημασία του «Semiotics of the Kitchen» είναι πια και ιστορική, καθώς συνοψίζει τη γυναικεία σκέψη στον ακαδημαϊκό χώρο μιας ολόκληρης περιόδου.
Riddles of the Sphinx (1977)
Δείτε απόσπασμα από την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=UlBaUd5Y58M
Γενικότερα, η φήμη της Λόρα Μάλβεϊ, ιδίως στον ακαδημαϊκό χώρο, είναι πολύ μεγαλύτερη από οποιοδήποτε ένα συγκεκριμένο φεμινιστικό της κείμενο ή μία ορισμένη avant–garde ταινία της. Αν, παρόλα αυτά, κάποιου του ζητούταν να ορίσει συγκεκριμένα έργα, σίγουρα θα ανέφερε το δοκίμιο, «Οπτική απόλαυση και αφηγηματικός κινηματογράφος» (1975), όπου αναλύει τα πρότυπα της Χρυσής Εποχής του Χόλυγουντ και αναπτύσσει τη θεωρία της σχετικά με το «ανδρικό βλέμμα», αλλά και την ταινία, «Τα Αινίγματα της Σφίγγας» (1977), την οποία σκηνοθέτησε μαζί με τον τότε σύντροφό της, Πήτερ Γουόλεν. Με σθένος και μεθοδική σκέψη, η Μάλβεϊ και ο Γουόλεν επιχειρούν να φτιάξουν ένα νέο είδος σινεμά, ή τουλάχιστον να εστιάσουν σε μια διαφορετική οπτική γωνία, η οποία να τείνει αυτή τη φορά προς την πλευρά της γυναίκας, αντιπροτείνοντας τη «γυναικεία ματιά» στην ηδονοβλεπτική που εδώ και τόσες δεκαετίες προτείνουν οι άντρες σκηνοθέτες, σαν τον Άλφρεντ Χίτσκοκ. Τα «Αινίγματα της Σφίγγας» δεν είναι σε καμία περίπτωση μια ταινία χωρίς ψεγάδια, όπως είναι οι χολιγουντιανές παραγωγές που αναλύει στα θεωρητικά της κείμενα η Μάλβεϊ. Άλλωστε, η ταινία αυτή γυρίστηκε καθαρά ως αντίδραση στις άλλες, και σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να σταθεί από μόνη της. Όπως και να έχει, όμως, η κεντρική ιδέα του avant–garde, φεμινιστικού αυτού πειράματος επάνω σε φιλμ επηρέασε αμέτρητους μεταγενέστερους σκηνοθέτες και μέχρι και σήμερα διδάσκεται σε πανεπιστήμια ανά τον κόσμο, είτε σε θεωρητικά μαθήματα Κινηματογράφου, είτε σε μαθήματα Κριτικής Θεωρίας, χάρη στην πρωτοποριακή, «ψυχεδελική» του προσέγγιση.
Σε έναν ιδανικό κόσμο, το φεμινιστικό σινεμά δεν θα έπρεπε να είναι ξέχωρο ή απομονωμένο από τις υπόλοιπες κατηγορίες ταινιών. Αυτή η εξομάλυνση, όμως, μπορεί να γίνει μόνο σταδιακά και μετά από τις ταινίες πρωτοπόρων σαν και τις προαναφερθείσες, που κλονίζουν τον υπάρχων status quo και ανοίγουν το δρόμο για την τελική αποδοχή της γυναικείας άποψης στο μέσο. Οι ακτιβιστές ξέρουν πως η αλλαγή πρέπει να έρθει κάνοντας θόρυβο, ούτως ώστε τα αιτήματα να ακουστούν από όλους και οι κριτικοί και οι ακαδημαϊκοί να αναγκαστούν να τα εξετάσουν όπως τους αρμόζει, και όχι να βιαστούν να τα απορρίψουν ή να τα αποσιωπήσουν. Όταν, όμως, επιτευχθεί και αυτό, ο αγώνας πρέπει να δοθεί στο να γίνεται η αποδοχή αυτή από εδώ και πέρα αυθόρμητα και να αποτελεί πια καθημερινότητα, και όχι μια μικρή εξαίρεση στο γενικό κανόνα. Έτσι, άλλωστε, έρχεται σιγά-σιγά η πρόοδος.
Δείτε το σποτάκι του IMDB, «A Salute to Women Directors», για τον Μήνα Ιστορίας των Γυναικών 2020:
