Ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο της Πάτρας. Είδαμε την παράσταση της Ραφίκας Σαουίς πάνω σε μία πρωτοπόρα δραματουργική προσέγγιση του αρχαίου αισχύλειου κειμένου.
Ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο αποτελεί καινοτόμο είδος παράστασης με αρκετά στοιχεία μεταμοντέρνου θεάτρου. Έκανε πρεμιέρα στο θέατρο της Νέας Υόρκης, La MaMa. Έκτοτε συνεχίζει την περιοδεία στην Ελλάδα αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ξεσήκωσε διθυραμβικές κριτικές στην πρεμιέρα. Ας ανακαλύψουμε μαζί το γιατί.
Μπαίνοντας στον θεατρικό χώρο, αυτό που αντικρίζεις είναι ένα πολυμέσο (τηλεόραση) στο κέντρο της σκηνής και πίσω από αυτό, μία μακρά σειρά από ενδύματα πάνω σε συρματόσχοινο ρούχων. Τα ενδύματα σε πρώτη όψη είναι πολυτελή και αριστοκρατικά ή βαριά και στρατιωτικά. Το τελευταίο δεν μπορεί παρά να μας θυμίζει τον μεγάλο στρατηλάτη, Αγαμέμνονα. Άραγε, τι διαφορετικό θα έχει ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο από αυτόν της αρχαίας τραγωδίας του Αισχύλου;
Οι ηθοποιοί επί σκηνής είναι μόνο τρείς, εντούτοις εμφανίζονται περισσότερα από τρία δραματουργικά πρόσωπα. Κάθε φορά που μπαίνει ένα από τα κεντρικά πρόσωπα (Κλυταιμνήστρα, Αγαμέμνων, Κήρυκας), η τηλεόραση στο κέντρο της σκηνής αναβοσβήνει το όνομα. Αυτή είναι μία πρακτική αρκετά σύγχρονη στο μοντέρνο θέατρο με κινηματογραφικές επιδράσεις.
Το χθες και το σήμερα
Σύντομα το κοινό διαπιστώνει ότι δεν πρόκειται να παρακολουθήσει τις μοιραίες δυστυχίες του οίκου των Ατρείδων, αλλά τα βαρυσήμαντα δυστυχή κοινωνικά προβλήματα που μαστίζουν το σήμερα όσο και το χθες. Δηλαδή η εξουσία και η κατάχρησή της, η σύγκρουση των φύλων, ο ρατσισμός, ο πόλεμος και ο μιλιταρισμός ως όπλο εξόντωσης των μαζών.
Κλυταιμνήστρα
Η Κλυταιμνήστρα (Ραφίκα Σαουίς) στέκει στη σκηνή και μιλά για τον πόνο του να χάνεις το παιδί σου (Ιφιγένεια). Χρησιμοποιεί λόγια γλώσσα. Έντρομη αναγγέλλει στο κοινό ότι από στιγμή σε στιγμή θα φτάσει ο μεγάλος στρατηλάτης. Ένα από τα πρώτα μεταμοντέρνα σημεία του έργου είναι το εξής: Κοιτά στα μάτια το κοινό και δεν διστάζει να του κάνει ακόμα, και ερωτήσεις. Σπάει με αυτό τον τρόπο την θεατρική σύμβαση και ενώνει τον ηθοποιό με το δραματικό πρόσωπο και το δραματικό πρόσωπο με τον θεατή.
Η αστυνομικός
Ο επόμενος θεατρικός μονόλογος που παρακολουθούμε είναι από μία αστυνομικό (ερμηνεία της Ραφίκας και πάλι), δεινή υποστηρίκτρια του αρχηγού του Άργους και τη κατακτητικής πολιτικής του. Η φορεμένη αστυνομική στολή σε έναν δραματικό ιστορικό χρόνο (600 π.Χ.) αποτελεί ακριβώς εκείνο το σημείο όπου η θεάτρια αντιλαμβάνεται τα σύμβολα του έργου. Η αστυνομικός μιλά με δέος και θαυμασμό για την δεινότητα του Αγαμέμνονα ως πολιτικού ηγέτη που προστατεύει την χώρα του και διαφυλάττει τα συμφέροντα της. Ενός στρατιωτικού αρχηγού που γυρίζει στη πατρίδα με λάφυρα πολέμου και την κατάκτηση της Τροίας ως θρίαμβο.
Ήδη ο φανατισμός της αστυνομικού μας εγκαλεί να σκεφτούμε τον αντίστοιχο πολιτικό φανατισμό και φασισμό που βιώνουμε ως κοινωνικό φαινόμενο. Λευκός ηγέτης, ανδρική κυριαρχική παρουσία, στόμφος, μεγάλες υποσχέσεις και πολεμικές τακτικές ως δείγμα δύναμης. Θυμίζει ήδη αρκετούς πολιτικούς ηγέτες με αντίστοιχα ιδανικά. Ο ναζιστικός χαιρετισμός με το σηκωμένο χέρι έπειτα, δεν αφήνει περιθώριο αμφιβολίας για το είδος του ηγέτη που πραγματικά είναι.
Η χρήση του πολυμέσου
Ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο είναι διακείμενο στον αρχαίο μύθο, τον οποίο θέτει υπό διαφορετικό (παροντικό) πρίσμα. Σε όλη την διάρκεια της δράσης ενυπάρχουν εμβόλιμα βιντεοσκοπημένα κομμάτια στη τηλεόραση. Ένα από αυτά είναι εικόνες των ΜΑΤ στην Αθήνα που χτυπούν και βομβαρδίζουν. Το βίντεο συνεχίζει με εικόνες σκλαβιάς και πολέμου στα πέρατα του κόσμου όπως στη Μέση Ανατολή.
Η σκηνοθέτρια έπειτα, επιλέγει μία ιδιαίτερη δραματουργική τεχνική-σημείο αναφοράς. Τα αποσπάσματα στην οθόνη συνδιαλέγονται με το δραματικό πρόσωπο που υπάρχει στη σκηνή. Πρόκειται για μία προσφυγοπούλα (Ραφίκα Σαουίς) που φτάνει στην Ελλάδα και επιθυμεί άσυλο. Λέει την ιστορία της επί σκηνής ενώ μιλάει με την υπεύθυνη του ασύλου στο βιντεοσκοπημένο απόσπασμα.
Η διαχρονική Κασσάνδρα
Η προσφυγοπούλα θέτει ερωτήσεις στα ελληνικά, ο διερμηνέας τις μεταφέρει στη γλώσσα τους (παλαιστινιακά αραβικά) και έπειτα εκείνη απαντά επί σκηνής στην ίδια γλώσσα. Συμπληρώνει, ωστόσο με ελληνικά την ιστορία πολέμου και απελπισίας που την έφερε εκεί. Αδίστακτοι άνθρωποι παίρνουν τα χρήματα προσφύγων πολέμου και τάζουν σωτηρία. Βάζουν ακόμα και άλλους πρόσφυγες να παρασύρουν ομοεθνείς τους, ώστε να μην απελάσουν τους πρώτους. Στο ταξίδι για ένα μέλλον χωρίς πόλεμο έχασε τον σύζυγο, τους γονείς και τα παιδιά της. Ένας μεγάλος κύκλος εξουσίας και απελπισίας.
Η προσφυγοπούλα του σήμερα είναι η Κασσάνδρα, το λάφυρο πολέμου του χθες και του τότε. Η Κασσάνδρα του Αισχύλου έρχεται ως συνοδεία του στρατηλάτη του Άργους, λάφυρο από την κατάκτηση της Τροίας. «Ο νικητής τα παίρνει όλα» λέει η γνωστή φράση. Οι νικητές του πολέμου γράφουν την ιστορία και δημιουργούν το αφήγημα.
Έμφυλο ζήτημα
Έτσι ο νικητής Αγαμέμνων παίρνει την Κασσάνδρα από την χώρα της για να μπορεί να την χρησιμοποιήσει, με τον τρόπο που όλοι οι νικητές πολέμου χρησιμοποιούν τα θύματα του. Εδώ δεν μπορεί παρά να ιδωθεί το έμφυλο ζήτημα και η τύχη των γυναικών ως μέρος του πολέμου. Ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο τοποθετεί την Κασσάνδρα διαφορετικά στην ιστορία. Δεν παύει όμως, η ίδια να ζητά βοήθεια, αφού έχει απαχθεί από την γενέτειρα της, έχει στερηθεί την οικογένεια της και έχει αφεθεί αβοήθητη όχι ως μία τρελή με οράματα αλλά μία ακόμα πρόσφυγας που ζητά άσυλο σε μία χώρα με δυσεπίλυτο προσφυγικό πρόβλημα.
Ο Κήρυκας
Ένας εκκωφαντικός ήχος βόμβας αντηχεί στη σκηνή με την πρόσφυγα να ολοκληρώνει την ιστορία της. Καταφέρνει έτσι, να μεταδώσει το πανικόβλητο συναίσθημα του ανθρώπου στο ξαφνικό βίωμα πολέμου. Ο Κήρυκας μπαίνει στη σκηνή και μιλά ο ίδιος για τον «Μεγάλο Αγαμέμνονα» όπως τον αποκαλούν. Τον Κήρυκα ερμηνεύει ο μαύρος ηθοποιός Σάμιουελ Ακινόλα. Η καταγωγή του ηθοποιού, είναι σαφές, ότι χρησιμοποιείται έξυπνα σε αντιδιαστολή με το ιερό πρόσωπο του Κήρυκα σε ένα ιστορικό δραματικό χρόνο όπου η μαύρη κοινότητα δεν ήταν άξια ιερότητας.
Ο μονόλογος του συνεχίζει το μοτίβο των αντιθέσεων και της μη κλασικής φόρμας σε ένα έργο-διακείμενο της κλασικής δραματουργίας. Αρκετά ενδιαφέρουσα η συγκεκριμένη μέθοδος, αλλά αδύναμο το συγκεκριμένο μονολογικό σημείο του Κήρυκα.
Ο Αγαμέμνονας
Ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο μέχρι στιγμής έχει αφιερώσει ελάχιστο δραματικό χρόνο στη φυσική παρουσία του στρατηλάτη. Όλα τα πρόσωπα μιλάνε για αυτόν, για τις πράξεις του και τι αντίκτυπο αυτές έχουν. Πρόσωπα τον υποστηρίζουν και τον θαυμάζουν και άλλα, τον μισούν με πάθος. Ήρθε λοιπόν η ώρα να ακούσουμε και να δούμε τον ίδιον να αναφέρει όλα εκείνα που του προσάπτουν.
Ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο προβάλλει στη σκηνή με επινίκιο βλέμμα. Ίσως και παραπάνω από επινίκιο, καθώς αντικρίζουμε περισσότερο έναν Αγαμέμνονα που ταιριάζει σε στην πολιτική σκηνή του 2025 παρά στην πόλη-άστη του 600 π.Χ. Τα ηχητικά χειροκροτήματα στην είσοδο του, εντυπωσιάζουν. Εκείνος διόλου ταπεινός, προβαίνει σε πολιτικό λόγο γεμάτο στόμφο και μεγάλες ιδέες περί κατακτήσεων. Αξιοπρόσεκτο σημείο εδώ είναι η τηλεόραση πίσω από τον Αγαμέμνονα. Απεικονίζει όση ώρα αυτός χειραγωγεί το πλήθος νεκροταφεία από ιστορικούς πολέμους, εικόνες από στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η έκδηλη ειρωνεία δίνει χαρακτηριστικό ύφος μαύρης κωμωδίας. Η μίξη δραματικών ειδών δηλώνει διάτρηση της καθιερωμένης θεατρικής φόρμας, σύμβολο της θεματικής συστημικής αντίστασης στο έργο.
Τελική σύγκρουση
Η ιστορία της Κλυταιμνήστρας
Το κοινό περιμένει την αδιαφιλονίκητη σύγκρουση των δύο χαρακτήρων (Αγαμέμνων και Κλυταιμνήστρα), των δύο φύλων (άνδρας και γυναίκα), των δύο πόλων που διέπουν τον κόσμο (ειρήνη και πόλεμος). Η ηρωίδα εξηγεί στον Κήρυκα και στο κοινό την ιστορία από τη δική της πλευρά. Όχι τη πλευρά των νικητών. Άλλωστε η Κλυταιμνήστρα πέθανε από το χέρι του Ορέστη, που εκφράζει το πατριαρχικό δίκαιο της τιμωρίας. Δεν έζησε για να μαρτυρήσει την ιστορία της.
Ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο λοιπόν, απεικονίζει μία Κλυταιμνήστρα που δεν τη σκότωσε ο γιος της, αλλά η ίδια τον έκρυψε στην Φωκίδα για να τον προστατέψει. «Φυσικά και θα έκρυβα το παιδί μου από αυτό το τέρας!» ξεστομίζει, αντιστρέφοντας το καθιερωμένο αφήγημα και τοποθετώντας την ιστορία σε μία άλλη βάση.
Έμπλεη σε θάρρος και οργή, μιλά στο κοινό (ρήξη θεατρικής σύμβασης) και το κατηγορεί. Υποστηρίζει ότι με τη συνενοχή του ο αρχηγός του Άργους σκότωσε τη κόρη της. Μπορεί να είναι αλήθεια αυτό; Το κοινό είμαστε εμείς, η κοινωνία, τα κράτη, ο λαός. Λαοί που αδιαφορούν απέναντι σε Ιφιγένειες που σκοτώνονται καθημερινά για συμφέροντα και κατακτητικές πολιτικές. Αυτές δεν έχουν περισσότερο αξία από την ανθρώπινη ζωή αλλά κοστολογούνται ακριβότερα εντέλει. Κι εξαιτίας αυτής της κοινωνίας άνθρωποι πεθαίνουν ενώ η εξουσία και η διαφθορά κερδίζουν.
Η παραπάνω φράση αυτή βγαίνει από το στόμα της Κλυταιμνήστρας και αντηχεί σε όλη την θεατρική αίθουσα. Ακουμπά κάθε θεατή και άνθρωπο. Είναι ένα κλείσιμο του ματιού για την συνενοχή όλων μας στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
Η προδοσία της Κλυταιμνήστρας
Οι δύο εκπρόσωποι των μεγάλων αντιθετικών πόλων (ειρήνη και πόλεμος/ Κλυταιμνήστρα και Αγαμέμνων) αντικρύζουν επιτέλους, ο ένας την άλλη για πρώτη φορά στη σκηνή. Η μεγάλη σύγκρουση. Η Κλυταιμνήστρα τώρα έχει χάσει το θάρρος που λίγο πριν έβγαινε από το στόμα της. Ο φοβισμένος μορφασμός της υποδηλώνει την ενδοοικογενειακή συνθήκη βίας και υποταγής. Ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο έχει συνειδητοποιήσει ότι η «Πρώτη Κυρία» όπως την αποκαλούν νωρίτερα, δεν είναι με το μέρος του. Η ηρωίδα τρέχει στο βάθος και ο Αγαμέμνων την αναζητά. Πρέπει να την τιμωρήσει. Η προδοσία έχει κόστος. Η πολιτική προδοσία έχει ακόμα μεγαλύτερο. Και η προδοσία μεταξύ συζύγων, μία και μόνο μία τιμωρία.
Φινάλε
Το πολυμέσο στη σκηνή δίδει και το δραματουργικό τέλος. Η Κλυταιμνήστρα με ακριβό ένδυμα γραφείου πέφτει και δέχεται την τιμωρία που της επιβάλλει ο Αγαμέμνων στο Επίκεντρο: σεξουαλική βία. Βιασμός. Λέξη και μοίρα που περιγράφει την ζωή χιλιάδων γυναικών προσφύγων (πόλεμος), γυναικών εγκλωβισμένες σε κακοποιητικούς γάμους (έμφυλη ανισότητα).
Ο Αίγισθος
Ο Αίγισθος φτάνει πολύ αργά. Σκοτώνει τον στρατηλάτη. Ο φόνος δεν είναι απόρροια ενός έρωτα ή μίας παράνομης εξωσυζυγικής σχέσης. Είναι μέρος του σχεδίου ενός Αιγίσθου που θέλει να γίνει Αγαμέμνονας στη θέση του Αγαμέμνονα. Κάθε φορά που ένας Αγαμέμνονας στον κόσμο πεθαίνει ή χάνει την εξουσία του, υπάρχουν χιλιάδες άλλοι τέτοιοι πίσω του, έτοιμοι να πάρουν τη σειρά του. Η εξουσία πάντα γεννά Αγαμέμνονες.
Όταν ο καινούργιος πια Αγαμέμνονας ξεπροβάλλει (Αίγισθος) κάνει την Κλυταιμνήστρα να παραδεχτεί τον φόνο του στρατηλάτη. Οι δυνατοί, είπαμε, γράφουν την ιστορία. Ο Αίγισθος αποτελεί την εξουσία και η εξουσία τώρα απαιτεί από την υπάλληλο της (Κλυταιμνήστρα) να γίνει ο αποδιοπομπαίος τράγος. Ένας φαύλος κύκλος. Κύκλος εξουσίας και διαφθοράς, Ή πιο σωστά, κύκλος αίματος.
Επίλογος
Ερμηνείες
Ο Μάνος Βακούσης στο ρόλο του Αγαμέμνονα συνοψίζει υποκριτικά όλη εκείνη την στόφα του χαρακτήρα της εξουσίας που διαλύει, συνθλίβει και καταστρέφει. Η Ραφίκα Σαουίς ερμηνεύει πολλαπλά δραματικά πρόσωπα. Έχει την ευκαιρία να τα εκφράσει κατόπιν της δικής της σκηνοθετικής προσέγγισης. Πολυποίκιλη και ταλαντούχα αλλά κάποια σημεία των μονολόγων της ήταν αδύναμα. Ο Κήρυκας είχε αρκετά ουδέτερο λόγο αλλά και αδύναμα σημεία που ατονίζουν στο κοινό. Όσο για την ερμηνεία του Κρις Ραντάνοφ ως Αίγισθο αρχίζει και τελειώνει στα βιντεοσκοπημένα αποσπάσματα. Έχει μικρή δράση αλλά καθοριστική.
Επιμύθιο
Μετά το τέλος της δραματουργικής δράσης των προσώπων ακολουθεί το χειροκρότημα του κοινού. Η ύψωση της σημαίας της Παλαιστίνης (που αυτή τη στιγμή βιώνει μια γενοκτονία) από τους ηθοποιούς της παράστασης δηλώνει την σαφή πολιτική και κοινωνική θέση του έργου αλλά και των συντελεστών της παράστασης. Αν μη τι άλλο, η μεταμοντέρνα αυτή προσέγγιση πάνω στην κλασική αισχύλεια τραγωδία, είχε ως ακρογωνιαίο λίθο την αντίθεση στη δίψα για εξουσία, πόλεμο και καταστροφή. Το επιμύθιο είναι η ειρήνη και ο σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή. Μια ευχή δηλαδή, για κανέναν κύκλο αίματος από εδώ και έπειτα.
