Εισαγωγή:
Όλοι μας έχουμε αναρωτηθεί πολλές φορές για το πώς μπορεί να ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά το «τουρκικού» ζυγού. Άραγε πραγματοποιήθηκε έτσι στα ξαφνικά και στα τυφλά; Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός απλά όρκισε τους επαναστάτες στην Ιερά Μονή της Αγίας Λαύρας στα Καλάβρυτα και μετά εκείνοι απευθείας ρίχτηκαν στην μάχη; Εννοείται πως τα πράγματα δεν έγιναν καθόλου έτσι σε καμία περίπτωση. Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο μέσα από πηγές και έγγραφα ότι η Ελληνική Επανάσταση του 1821 ήταν αποτέλεσμα μιας μακραίωνης διεργασίας, κυρίως πνευματικού, ιδεολογικού και κοινωνικού χαρακτήρα. Ένα από αυτά τα κομμάτια της διεργασίας ήταν το πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού, το οποίο διήρκησε σχεδόν ολόκληρο τον 18ο αιώνα, έναν αιώνα δηλαδή πριν την καθοριστική έναρξη της Επαναστάσεως. Παρόλα αυτά, οφείλω να αναφέρω το γεγονός ότι οι πνευματικές ιδέες του Διαφωτισμού δεν θα μπορούσαν από μόνες τους να στηρίξουν τους Επαναστάτες. Συγκεκριμένα, χρειάζονταν αρωγή, όχι μόνο σε όπλα και σε χρήματα, αλλά και σε οργανωτική δομή και σε ηγεσία. Επομένως, αυτοί ήταν οι κύριοι ρόλοι που διαδραμάτισαν οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, στην διάρκεια του πολύχρονου αγώνα τους για την εθνική ανεξαρτησία και απελευθέρωση.
Η συμβολή της Φιλικής Εταιρείας:
Η Φιλική Εταιρεία αποτέλεσε την σημαντικότερη από τις επιτροπές Σύμπαντος του Ελληνικού Έθνους και την σπουδαιότερη από τις ενέργειες του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού. Ιδρύθηκε στην Οδησσό της Ρωσίας το καλοκαίρι του 1814. Οι ιδρυτές της, Εμμανουήλ Ξάνθος, Αθανάσιος Τσακάλωφ και Νικόλαος Σκουφάς είχαν επηρεαστεί βαθύτατα από τις διάφορες ευρωπαϊκές τεκτονικές οργανώσεις, όπως παραδείγματος χάρη αυτή των Καρμπονάρων. Πάντως, οι Φιλικοί, πέραν από την υιοθέτηση κάποιων συνωμοτικών στοιχείων, δεν ταυτίστηκαν σε καμία περίπτωση με πρότυπα μασονίας και προσηλυτισμού. Δηλαδή δεν υιοθέτησαν επ’ ουδενί κάποια ακραία ιδεολογική θέση.
Η τριμερής διαίρεση των μελών της Φιλικής Εταιρείας:
Επιπροσθέτως, οφείλω να αναφέρω τις τρεις βαθμίδες από τις οποίες αποτελούταν η Φιλική Εταιρεία. Πρώτα από όλα, οι Ιδρυτές της βρίσκονταν στην κορυφή της πυραμίδας. Αναγνωρίζονταν ως ο «ποιμήν» ολόκληρου του Ελληνικού Έθνους. Επιπλέον, απάρτιζαν την «Αόρατόν Αρχήν» καθώς κανείς δεν ήξερε την πραγματική τους ταυτότητα, ούτε καν τα μέλη των υπόλοιπων βαθμίδων της Εταιρείας. Όλοι δρούσαν υπό απόλυτη μυστικότητα.
Η δεύτερη βαθμίδα της πυραμίδας απαρτιζόταν από ιερείς. Τα μεσαία αυτά στελέχη της Φιλικής Εταιρείας ήταν και αυτά που μυούσαν τα κατώτερα στελέχη της: τους αδερφοποιητούς ή τους βλάμηδες και τους συστημένους.
Πριν την ένταξη τους όμως στην Φιλική Εταιρεία, προηγούταν ο όρκος των υποψήφιων μελών. Συγκεκριμένα, έπρεπε να απαντήσουν σε δέκα ερωτήματα, τα οποία είχαν σχέση με τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τους βίο. Στην συνέχεια με την είσοδο τους, μυούνταν στην χρήση των μυστικών συμβόλων, για την ασφαλέστερη επικοινωνία μεταξύ τους.
Ακόμη, αξίζει να σημειωθεί ότι με το πέρασμα των χρόνων, τα ανώτατα στελέχη προέκριναν και την είσοδο των διανοουμένων στην Φιλική Εταιρεία αφού πρώτα ήλεγχαν εξονυχιστικά την στρατολογία τους. Σε αυτό το σημείο, πρέπει να υπογραμμίσω το γεγονός ότι τα ανώτατα στελέχη της Εταιρείας δεν ήταν κάποια διάσημα πρόσωπα με ιδιαίτερο κοινωνικό κύρος και αίγλη. Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι αυτοί ήταν άσημοι, «ταπεινοί», μικρέμποροι αγροτικής κυρίως καταγωγής, οι οποίοι αποφάσισαν να κρατήσουν μυστική την αληθινή τους ταυτότητα προκειμένου να μην αποκαρδιώσουν τον ελληνικό πληθυσμό, που επιθυμούσε όσο τίποτα άλλο την εθνική του χειραφέτηση και ανεξαρτησία.
Οι σημαντικότερες πρώτες ενέργειες της Φιλικής Εταιρείας:
Οι Ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας επιθυμούσαν να θέσουν σε εφαρμογή μια αυτοδύναμη οργάνωση των εθνικών δυνάμεων στην Ρωσία και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Ειδικότερα, ευελπιστούσαν να συμμαχήσουν με την Ρωσία. Για αυτό τον λόγο ήθελαν να έρθουν σε επαφή με τον Καποδίστρια, τον τότε Υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας αφού είχε στενότατες σχέσεις με τον Τσάρο. Ειδικότερα, οι Φιλικοί πίστευαν ότι η εμπλοκή και των δύο στα ελληνικά πράγματα για την έναρξη του Αγώνα για την Εθνική Απελευθέρωση θα τους ήταν πολύτιμη.
Δυστυχώς, ο Καποδίστριας αρνήθηκε πολλές φορές την συμμετοχή του σε αυτό το «ακατόρθωτο», κατά την γνώμη του, για τα ελληνικά πράγματα, εγχείρημα. Επομένως, όταν τελικά επικράτησαν οι Προοδευτικοί έναντι των Συντηρητικών(Κοτζαμπάσηδες Πελοποννήσου) μετά τον θάνατο του Σκουφά, αρχηγός της Επαναστάσεως ανέλαβε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, υπασπιστής του Τσάρου και σπουδαίος ευγενής της ρωσικής αριστοκρατίας. Έτσι λοιπόν, ήδη από τον Νοέμβριο του 1819, γίνονταν συσκέψεις στο Ισμαήλιο της Βεσσαραβίας, για πιθανή έκρηξη της Επαναστάσεως στην Πελοπόννησο, κάτι το οποίο δεν επετεύχθη τελικά.
Τέλος, θα ήθελα να σημειώσω το γεγονός ότι μετά τον πρόωρο θάνατο του Σκουφά, παρατηρήθηκε μία «διεύρυνση» του κεντρικού οργάνου της Φιλικής Εταιρείας. Αυτή λοιπόν η «πλάτυνση» έμεινε γνωστή ως η «Ανώτατη Αρχή των Δώδεκα Αποστόλων». Βέβαια, δεν έλειψε από την Εταιρεία και η συμμετοχή πρακτόρων, όπως του Μαυροκορδάτου, μελλοντικού προέδρου του Αγγλικού κόμματος και του Ιγνατίου, μητροπολίτη της Ουγγροβλαχίας. Όπως και να έχει εδώ θα αναλύσουμε κατά κόρον την συμβολή των Ηπειρωτών Φιλικών, δηλαδή του Τσακάλωφ και του Σκουφά στον Αγώνα των Ελλήνων για την Εθνική τους Χειραφέτηση.
Η συμβολή του Αθανάσιου Τσακάλωφ:
Ο μικρέμπορος Αθανάσιος Τσακάλωφ, γέννημα θρέμμα Γιαννιώτης, διέθετε σημαντικό εμπορικό κέντρο στην Πόλη. Ζούσε σε ένα τεράστιο αρχοντικό μαζί με την οικογένεια του, στην περιοχή κοντά στο Αρχιμανδρείο. Το πραγματικό του επώνυμο ήταν Τσάκαλος, αλλά το μεταποίησε σε «Τσακάλωφ» για να ταιριάζει καλύτερα με τα ρωσικά ονόματα και για να προσελκύει με αυτόν τον τρόπο όλο και περισσότερους εμπόρους και αγοραστές. Το κύρος και η αίγλη ρωσικού χαρακτήρα εκείνη την εποχή ήταν τεράστια και σημαντικά.
Επιρροή από γαλλικές τεκτονικές οργανώσεις:
Την περίοδο που ο Αθανάσιος Τσακάλωφ σπούδαζε στο Παρίσι, συμμετείχε σε μία οργάνωση με το όνομα «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον». Μπορούμε να πούμε ότι ήταν μια πρώιμη μορφή της Φιλικής Εταιρείας, με την διαφορά ότι το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον» είχε χαρακτήρα πολιτικό και φιλανθρωπικό. Επιπλέον, αξίζει να σημειώσουμε ότι μέσα από την συμμετοχή του σε αυτή την οργάνωση, ο Τσακάλωφ μυήθηκε στον γαλλικό τεκτονισμό σε αρκετά μεγάλο βαθμό. Ευτυχώς όμως η Φιλική Εταιρεία δεν υιοθέτησε σε καμία περίπτωση τεκτονικά χαρακτηριστικά παρόμοιων ευρωπαϊκών οργανώσεων.
Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας:
Ο Τσακάλωφ ίδρυσε την Φιλική Εταιρεία μαζί με τους εξίσου μικρέμπορους Σκουφά και Ξάνθο στην Οδησσό της Ρωσίας το καλοκαίρι του 1814. Κανένας από αυτούς τους τρεις δεν είχε κάποια τεράστια εμπορική, οικονομική ή πολιτική δύναμη. Τα μόνα όπλα που διέθεταν ήταν οι γνώσεις τους σε θέματα ευρωπαϊκής και πολιτικής πραγματικότητας και η πίστη τους στις γηγενείς ελληνικές δυνατότητες. Για αυτό τον λόγο, πολλοί μπέρδευαν την Φιλική Εταιρεία με μια άλλη παρόμοια οργάνωση, την «Φιλόμουσον Εταιρείαν».
Οι όροι που έθεσαν οι Φιλικοί στα υπόλοιπα μέλη της Εταιρείας ήταν οι εξής:
- Οι Ιδρυτές της δεν θα αποκάλυπταν σε κανέναν την πραγματική τους ταυτότητα. Δηλαδή, η «Αρχή» θα παρέμενε «Αόρατος».
- Θα υπήρχε βαθμιαία ιεράρχηση στην Εταιρεία και τα μέλη της θα επικοινωνούσαν μεταξύ τους με κρυπτογραφημένους κώδικες και με ειδικό λεξιλόγιο. Παραδείγματος χάρη, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ αποκαλούταν με τον κώδικα «ΑΒ».
- Θα πραγματοποιούνταν η διαδικασία της «αδελφοποιήσεως» των μελών, ώστε η σύνδεση μεταξύ τους για την επίτευξη του κοινού στόχου της Απελευθέρωσης της πατρίδας, θα γινόταν όλο και περισσότερο ισχυρή.
- Τα μέλη θα φορούσαν ένα δαχτυλίδι που θα έφερε τα αρχικά ΦΕΔΑ(Φιλίας Ελληνικής Δεσμός Άλυτος).
Οι κυριότερες δράσεις των Φιλικών:
Έως και το καλοκαίρι του 1817, το έργο των Φιλικών ήταν ασήμαντο και πενιχρό. Η Οδησσός αποτελούσε μία μικρή εμπορική πόλη της Ρωσίας. Επομένως, οι δυνατότητες που προσέφερε ήταν λίγες έως και μηδαμινές. Μόνο όταν η έδρα της Εταιρείας μεταφέρθηκε στην Πόλη τον Ιούλιο του 1817, άλλαξε ολόκληρη η τύχη της. Μπορεί μεν να βρισκόταν πλέον σε ένα καθαρά τουρκικό έδαφος, αλλά οι δυνατότητες και οι ευκαιρίες που θα τους προσέφερε η Πόλη θα ήταν αξιόλογες και σημαντικές.
Στην διάρκεια του πολύχρονου έργου του στην Φιλική Εταιρεία, ταξίδεψε πολύ για να μυήσει και άλλους σπουδαίους και οικονομικά και πολιτικά ισχυρούς ανθρώπους στην συμμετοχή τους σε αυτήν. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αποτελούσαν ο Φαρμάκης και ο Αναγνωσταράς, τους οποίους συνάντησε στο ταξίδι του στην Μόσχα, στην «Τρίτη Ρώμη», όπως αλλιώς ονομαζόταν εκείνη την εποχή. Επίσης, στην Πετρούπολη συνάντησε τον τότε Υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος είχε στενότατη σχέση με τον Τσάρο.
Ο δρόμος προς την Ελληνική Επανάσταση:
Παρόλα αυτά, η πραγματική περιπέτεια του Τσακάλωφ ξεκίνησε μετά τον πρόωρο θάνατο του Νικολάου Σκουφά στις 31/07/1818. Τότε, η τριανδρία που θα απάρτιζε την «Αόρατόν Αρχήν» της Φιλικής Εταιρείας θα ήταν η εξής: Τσακάλωφ- Ξάνθος- Αναγνωστόπουλος. Επίσης, μπορούμε να υπογραμμίσουμε ότι στη Εταιρεία εισήχθη και ο Σέκερης, ο οποίος ήταν στενός συνεργάτης και φίλος του Σκουφά. Μπορούμε ακόμη να σημειώσουμε και τον στενό συνεργάτη του Τσακάλωφ, τον Κομιζόπουλο, ο οποίος μυήθηκε και αυτός στην Φιλική Εταιρεία. Για όλους αυτούς τους λόγους, δηλαδή με την όλο και περισσότερη εισροή προσώπων στην Εταιρεία, η «Αόρατος Αρχή» της μετατράπηκε στο «Σύστημα των Δώδεκα Αποστόλων». Σε αυτό εδώ το σημείο μπήκε και ο Καποδίστριας έπειτα από τις συνεχείς του αρνήσεις εντάξεως του στην Εταιρεία.
Σε γενικές γραμμές, η Φιλική Εταιρεία διακρινόταν για την αρμονία, την συνεργασία και την αλληλοβοήθεια των μελών της μεταξύ τους. Δεν έλειψαν όμως οι διαφωνίες και οι έριδες μεταξύ τους σε καμία περίπτωση. Για παράδειγμα, στην σύσκεψη του Ισμαήλιου, έγινε η πρόταση να ξεκινήσει η Επανάσταση στην Πελοπόννησο. Όμως ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διαφώνησε και πρότεινε την έναρξη της Επαναστάσεως στο Δραγατσάνι της Μολδοβλαχίας, όπου και πραγματοποιήθηκε τελικά. Η ήττα που προκλήθηκε στην περιοχή ήταν καταστροφική. Η ανησυχία όλων τεράστια. Για αυτό και στην συνέχεια η ηγεσία άλλαξε χέρια. Στο εξής το στράτευμα με αρχηγό τον αδερφό του Αλεξάνδρου Υψηλάντη, τον Δημήτριο θα οδηγούταν στην Πελοπόννησο, όπου και θα ξεσπούσαν νέα επαναστατικά δρώμενα μεταξύ Επαναστατών και οθωμανικού στρατού.
Λίγα λόγια για την προσωπικότητα του Τσακάλωφ:
Ο χαρακτήρας του Αθανασίου Τσακάλωφ ήταν πολύ συγκρατημένος και κλειστός ακόμα και αν ήταν ένας από τους πρωτεργάτες της Φιλικής Εταιρείας. Ειδικότερα, ήταν ένας άνθρωπος μεν χαμηλών τόνων, αλλά διακατεχόταν ταυτόχρονα από μία σθεναρή και οξυδερκή προσωπικότητα, η οποία συνοδευόταν από μία μυστικοπαθή αίγλη και κύρος. Ακόμα και μετεπαναστατικά, δεν διεκδίκησε καμία ηγετική θέση στο νεοϊδρυθέν ανεξάρτητο ελληνικό κράτος. Έως και το θάνατο του στην Μόσχα το 1851 κράτησε πολύ χαμηλό προφίλ και αφοσιώθηκε κατά κόρον στην οικογένεια του. Για αυτό τον λόγο και εκτιμήθηκε από τους μεταγενέστερους του κατά έναν μεγάλο και σημαντικό βαθμό.
Η συμβολή του Νικολάου Σκουφά:
Δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για τον βίο του Νικολάου Σκουφά. Εδώ δεν γνωρίζουμε καν το πραγματικό του όνομα! Ξέρουμε πάντως με σιγουριά ότι καταγόταν από το χωριό Κομπότι της Άρτας. Ο πατέρας του διηύθυνε ένα μικρό εμπορικό κατάστημα στην Άρτα και δούλευε μαζί του από σχετικά μικρή ηλικία. Έμεινε γνωστός με το επαγγελματικό προσωνύμιο «Σκουφάς», το οποίο υπερίσχυσε έναντι του αγνώστου πατρωνυμικού του προσωνυμίου.
Είσοδος στην Φιλική Εταιρεία:
Πρώτα απ’ όλα, ο Σκουφάς μετακόμισε στην Οδησσό της Ρωσίας το 1813 για να εξυπηρετήσει τα εμπορικά και τα οικονομικά συμφέροντα της οικογένειας του στην χώρα αυτή. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της ξενιτιάς γνώρισε τον Τσακάλωφ και τον Ξάνθο, με τους οποίους έναν χρόνο αργότερα ίδρυσε την Φιλική Εταιρεία. Πιο συγκεκριμένα, ο Σκουφάς έμεινε γνωστός με τον κώδικα «ΑΖ». Για την ολοκληρωτική του αφοσίωση στον Αγώνα για την Εθνική Ανεξαρτησία, εγκατέλειψε την ενασχόληση του με το εμπόριο, σε αντίθεση με τους άλλους δύο Φιλικούς. Για αυτό τον λόγο, αντιμετωπιζόταν πάντα με καχυποψία από τους υπόλοιπους εμπόρους τους περιοχής.
Ιδεολογικές επιρροές:
Ο Σκουφάς ήταν βαθύτατα επηρεασμένος από τις ιδεολογικές θέσεις του Ρήγα Βελεστινλή, ο οποίος οραματιζόταν την ανεξαρτησία και την ίδρυση ενός νέου κράτους, το οποίο θα περιλάμβανε την μεγαλύτερη περιοχή των Βαλκανίων. Ειδικότερα, τα έργα του Ρήγα όπως ο «Θούριος», ο «Μασσαλιώτικος» και η «Καρμανιόλα» αντηχούσαν πολύ βαθιά μες στην καρδιά του Σκουφά.
Προεπαναστατικές ενέργειες και μυήσεις:
Αρχικά, ο Σκουφάς μύησε στην Φιλική Εταιρεία τον Γεώργιο Σέκερη, αδερφό του μεγαλέμπορου Παναγιώτη Σέκερη. Επίσης, όταν έφτασε στην Βιέννη, ήρθε σε επαφή με τον Άνθιμο Γαζή, στον οποίο και πρότεινε την ηγεσία της Επαναστάσεως. Όμως, εκείνος αρνήθηκε πεισματικά. Κανείς δεν πίστευε στην μεγάλη δύναμη της Φιλικής Εταιρείας, ούτε καν οι ίδιοι της οι Ιδρυτές. Επιπροσθέτως, στρατολόγησε τον Αθανάσιο Σέκερη και τον Ιθακήσιο Νικόλαο Γαλάτη, ο οποίος τύχαινε να είναι συγγενής του Καποδίστρια.
Όταν μεταφέρθηκε η έδρα της Φιλικής Εταιρείας στην Πόλη τον Ιούλιο του 1817, τότε ισχυροποιήθηκε η δύναμη των Φιλικών και έτσι απέκτησαν όλο και περισσότερη αυτοπεποίθηση και αίγλη. Εκείνη την χρονική στιγμή έφτασαν στην Πόλη απεσταλμένοι, οι οποίοι είχαν ως απώτερο στόχο την συμμετοχή τους σε αυτή την μυστική οργάνωση, για το καλό ολόκληρης της Πατρίδας. Ιδιαίτερα όμως, μετά τον πρόωρο θάνατο του Σκουφά το 1818, ένα τεράστιο πλήθος Μανιατών και νησιωτών εντάχθηκε στην Φιλική Εταιρεία.
Λίγα λόγια για την προσωπικότητα του Σκουφά:
Ο Νικόλαος Σκουφάς έμεινε γνωστός ως ο κατεξοχήν «εμπνευστής» της ιδέας ιδρύσεως της Φιλικής Εταιρείας. Ήταν ένας άνθρωπος τίμιος, εργατικός και γεμάτος με πείρα και σοφία. Πολλοί ιστορικοί αναφέρουν ότι αν δεν είχε ξεψυχήσει πρόωρα, θα είχε προσφέρει πολλές υπηρεσίες κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως αλλά και ύστερα, την εποχή της συγκροτήσεως του ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους. Στο Αρχείο του Ξανθού βρέθηκε ένα επιτύμβιο ελεγείο, πάνω στο οποίο ήταν γραμμένα τα εξής λόγια:
«Πηγαίνω κάτω από την γη που φθείρει τους ανθρώπους μακριά από την πατρίδα μου, αλίμονο το Άργος, που άλλοτε ο Αμφίλοχος, καλά το είχε χτίσει.
Αχ, σαν γεννιόμουν, έκλωσε για με ολέθρια μοίρα τροφεία στην πατρίδα μου ή στους αγαπημένους ποτέ να μην αξιωθώ να τους ανταποδώσω.
Αχ, πώς λυπάμαι από καρδιάς, που στη μητέρα Ελλάδα μα εκφράσω δεν πρόφτασα χαρά σαν Καλλικράτης.
Ε, λυτρωθήτε, φίλοι μου! Ελλάδα μου, λυτρώσου.
Κρατήσου από τον φοίνικα, όχι από το κυπαρίσσι, και όσο γρήγορα μπορείς, από τον ύπνο σήκω.
Κοιμάμαι τώρα ήσυχα στο ρεύμα του Βοσπόρου, ένθεος πως είμαι γιος, αλήθεια, της Ελλάδας.
Από αυτά τα λόγια, μπορούμε να κατανοήσουμε πολλά για το ήθος, την ενέργεια, την αυτοπεποίθηση και το αγωνιστικό του πνεύμα.
Επίλογος:
Εν κατακλείδι, μπορούμε να εξαγάγουμε κάλλιστα το συμπέρασμα ότι η συμβολή των Ηπειρωτών Τσακάλωφ και Σκουφά, όχι μόνο στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας αλλά και γενικότερα στον Αγώνα των Ελλήνων για την Εθνική τους Χειραφέτηση από τον «τουρκικό» ζυγό, ήταν σημαντική και γιγαντιαίων διαστάσεων. Χωρίς αυτούς τους εξαίρετους ανθρώπους, αν και άσημοι και «ταπεινοί», δεν θα είχε γίνει αυτό το τεράστιο βήμα για την χρηματική, πολεμική και ηγετική συγκρότηση του μεγάλου αυτού Αγώνα, ακόμα και αν στην αρχή δεν ήταν όλα ένας «δρόμος στρωμένος με ροδοπέταλα».
Βιβλιογραφία:
- Οι Ιδρυτές της Νεότερης Ελλάδας, Οι Φιλικοί, Παναγιώτης Μιχαηλάρης, ΤΑ ΝΕΑ, Ιστορική Βιβλιοθήκη, σελ. 8-10, σελ. 33-60
- Εθνικές Μορφές, Γεώργιος Σακκάς, Εκδόσεις «Νίκη», Αθήνα 1971, σελ. 213-282
- Φιλική Εταιρεία, Τάσος Βούρνας, Εκδόσεις Τ. Δρακόπουλου, σελ. 10-16
