Ο Αντώνης Χαριστός, πολυγραφότατος συγγραφέας, πορεύεται στα λογοτεχνικά μονοπάτια του δομημένου ρεαλισμού με συνέχεια και συνέπεια. Στο βιβλίο του «Τί είναι ο δομημένος ρεαλισμός, εισαγωγή στην τεχνοτροπία», (εκδ. Γράφημα, Θεσσαλονίκη 2023), εξηγεί στο αναγνωστικό κοινό τα χαρακτηριστικά και τις τεχνικές αυτής της τεχνοτροπίας.
Ας ξεδιπλώσουμε βήμα βήμα το νήμα αυτής της διαδρομής. Η αγάπη για τα βιβλία ξεκινά από την παιδική ηλικία; Ποιοι συγγραφείς σας ενέπνευσαν; Πότε ξεκίνησε η συγγραφική περιπέτεια του Αντώνη Χαριστού;
Οφείλω να ομολογήσω πως η αγάπη προς τη λογοτεχνία δεν εντοπίζεται ούτε στα χρόνια της παιδικής ηλικίας, ούτε και σε αυτά της εφηβείας. Στα τελευταία δε, χάρη σε μία «φωτισμένη» καθηγήτρια στα χρόνια τού Γυμνασίου (εξέλιξη που συνοδεύτηκε και αργότερα στα χρόνια τού Λυκείου) κινητοποιήθηκε το ενδιαφέρον μου για την ιστορία και τη φιλοσοφία. Αφιέρωνα ώρες κάθε μέρα για να μελετώ βιβλία αντίστοιχου περιεχομένου, ώρες, γιατί, κυρίως στη φιλοσοφία, ήταν αδύνατο να κατανοήσω και να αφομοιώσω τις έννοιες και τους όρους. Με πείσμα ωστόσο και υπομονή, με μεθοδικότητα και στόχευση, έφτασα σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο ήδη στις αρχές του Λυκείου. Από το σημείο αυτό κ’ ύστερα δεν σταμάτησα να αφιερώνω εξωσχολικό χρόνο γι’ αυτές ακριβώς τις μελέτες. Όπως καταλαβαίνετε, η λογοτεχνία δεν εντοπίζεται στα ενδιαφέροντά μου. Ίσα ίσα που το εκπαιδευτικό σύστημα μου προκαλούσε αποστροφή στο εν λόγω μάθημα.
Κυριολεκτικά τη λογοτεχνία τη λάτρεψα στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, όταν και πάλι μία καθηγήτρια ήταν εκείνη που ενέπνευσε τα διαβάσματά μου γύρω από τον υπερρεαλισμό και συγκεκριμένα τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Ήταν το σημείο τομής στη σκέψη μου. Δίχως να σταματήσω τη μελέτη ζητημάτων που άπτονταν της ιστορικής και φιλοσοφικής επιστήμης, εμβάθυνα στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, στα θεωρητικά ζητήματα λογοτεχνίας, καθώς και σε πρόσωπα και έργα της παγκόσμιας πνευματικής κληρονομιάς. Μαγεύτηκα από τους Ρώσους συγγραφείς και τους ενέταξα στο πλαίσιο των ενδιαφερόντων μου, σε σημείο ολοκληρωτικής αφοσίωσης στις σχολές τεχνοτροπίας που η ρωσική γη κατέγραφε στο διάβα του χρόνου. Η ρωσική λογοτεχνία υπήρξε για μένα αποκάλυψη. Από κει και πέρα, η πρώτη συγγραφική προσπάθεια ξεκίνησε το 2016. Ήταν μία αποτυχημένη απόπειρα, από την οποία, ωστόσο, κρατώ τον ενθουσιασμό και την εξωστρέφεια της έκφρασης. Το ίδιο αποτυχημένη ήταν και η δεύτερη έκδοση που ακολούθησε έναν χρόνο αργότερα.
Προσωπικά, η συγγραφική μου ταυτότητα συγκροτείται με το μυθιστόρημα «Αγία οικογένεια» στην πεζογραφία και τη συλλογή «Φίλωνος & Νοταρά. Τα στιχάκια της Τρούμπας» στην ποίηση. Όλες οι υπόλοιπες προσπάθειες που προηγήθηκαν ήταν ερασιτεχνικοί βηματισμοί σε αχαρτογράφητα νερά. Υπήρξαν όμως, αναγκαίες για τη σημερινή μου εξέλιξη.
Σήμερα πλέον είστε ένας πολυγραφότατος συγγραφέας. Έχετε συγγράψει νουβέλες, μυθιστορήματα, μελέτες, ποίηση, θεατρικά και δοκίμια. Το λογοτεχνικό σας ύφος υπηρετεί τις αρχές του δομημένου ρεαλισμού. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά που σας ελκύουν σε αυτή την τεχνοτροπία;
Η τεχνοτροπία τού δομημένου ρεαλισμού αποτελεί τη θεωρητική και πρακτική κατασκευή τού Φιλολογικού Ομίλου Ελλάδος· μια τεχνοτροπία η οποία δεν επιδιώκει να αντιγράψει τα φιλολογικά και λογοτεχνικά αποτελέσματα του 18ου και 19ου αιώνα, όπως εμφανίστηκαν τόσο στη ρωσική διανόηση, όσο και στη γαλλική (μεταξύ άλλων), αλλά αποτελεί την ακραία εκδοχή τού νατουραλισμού. Σκοπός της να αναζητήσει τα κοινωνικά αίτια που οδηγούν σε μία πράξη, όταν η τελευταία εντάσσεται σε συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο, και το περιεχόμενό της αφορά τη δομή τής κοινωνικής ζωής και όχι την επιφάνεια των ιστορικών γεγονότων που κινούν την πορεία των πραγμάτων.
Με άλλα λόγια, αυτή η απολυτότητα, η καθολική διατύπωση ενός λόγου τόσο καθετοποιημένου, τόσο εξονυχιστικά ορθολογικοποιημένου, καθιστά τη μνήμη με την οποία καταπιανόμαστε σε βιωματική εμπειρία, αν και σε απόσταση χρονική από τα πεπραγμένα τής εποχής, ωστόσο διαμορφώνει μία γέφυρα τέτοια που δεν επιτρέπει δεύτερες ερμηνείες ή περιθώρια επεξήγησης, αλλά μεγιστοποιεί τη δράση σε μία πράξη και μία σκηνή, με τέτοια τεχνική τροπή ώστε ο αναγνώστης βιώνει το διαδραματιζόμενο γεγονός σα να βρίσκεται παρών την ώρα τής κορύφωσής του.
Επρόκειτο για μία τεχνοτροπία η οποία διακρίνεται σε τρία επίπεδα και κάθε ένα εξ αυτών αναδεικνύει διακριτά γνωρίσματα, που ολοένα ανεβαίνουν επίπεδα ποιοτικής καταβύθισης στα αιτιακά σχήματα, που αποτελούν, με τη σειρά τους, πτυχές τής γύρω μας πραγματικότητας, πτυχές οι οποίες συνθέτουν στην ολότητα της οπτικής θέασης, μία ενιαία δομή λόγου και εικόνας.
Εκτός από το βιβλίο σας «Τί είναι ο δομημένος ρεαλισμός, εισαγωγή στην τεχνοτροπία», το 2022 εκδώσατε και το συλλογικό « Οπλίζοντας τις κάμερες. Ο δομημένος ρεαλισμός στην 7η τέχνη», (εκδ. Γράφημα, Θεσσαλονίκη) αλλά και το συλλογικό «Μανιφέστο, δύο σχολές του Ρεαλισμού», από τις ίδιες εκδόσεις. Αποτελεί στόχο η διάδοση του δομημένου ρεαλισμού; Υπάρχουν κανόνες που πρέπει να ακολουθήσει ένα συλλογικό βιβλίο για να είναι επιτυχημένο;
Στόχο μας αποτελεί η τεχνοτροπία τού δομημένου ρεαλισμού να αποτελέσει τον κινητήριο μοχλό δημιουργίας ενός πνευματικού κινήματος στη χώρα μας, με επίκεντρο τον νέο-ρεαλισμό, έναν ρεαλισμό που πηγαίνει πέρα και πάνω από την απλή αποτύπωση και καταγραφή τής εξωτερικής πραγματικότητας, αναζητώντας τις αιτίες που προκαλούν τις συγκεκριμένες δράσεις, στάσεις, θέσεις των ανθρώπων και των κοινωνικών ρόλων και όχι άλλες.
Είναι μία ανατομική μέθοδος, η οποία οδηγεί στα άκρα τη σκέψη τού αναγνώστη ακριβώς επειδή αρχίζει και τελειώνει με περιορισμούς και απαγορεύσεις. Είναι τόσο στενό το πλαίσιο που την ορίζει, ώστε ο δημιουργός καλείται να αναμετρηθεί με τις αντοχές του. Πολλά μέλη τού Ομίλου, κατά τις διεργασίες συγκρότησης των εκδόσεων των έργων, δεν αντέχουν και αφήνουν την προσπάθεια ημιτελή. Φτάνουν στα όρια των πνευματικών τους δυνατοτήτων· είναι το σημείο το οποίο πρέπει να υπερβεί κανείς για να διαπεράσει τον ιστορικό χρόνο και να αναβιώσει ένα γεγονός στις λεπτομέρειες, τις μηχανικές λεπτομέρειες, αυτού. Επρόκειτο για τεχνική η οποία κινείται δευτερόλεπτο το δευτερόλεπτο σαν ωρολογιακός μηχανισμός, στον οποίο έστω κι ένα βήμα χαλάρωσης ή παρέκκλισης οδηγεί στην αποτυχία τού επιθυμητού αποτελέσματος.
Φανταστείτε ότι για ένα ποίημα, μίας συλλογής, το εκάστοτε μέλος αφιερώνει έξι με επτά μήνες προεργασίας, μελέτης αρχειακών πηγών, εξέτασης των ιστορικών δεδομένων, αντιστοιχίες και συνθέσεις, προκειμένου να κατασταλάξει στον επιδιωκόμενο σκοπό και να μορφοποιήσει κατά νου τη δράση τού υποκειμένου, στην αναπαραστατική της μορφή. Επομένως, προφανώς για να καταλήξουμε σε ένα αποτέλεσμα το οποίο ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις τής τεχνοτροπίας, απαιτείται πολύμηνη προετοιμασία, υπαγόμενη σε σειρά κανόνων και ιεραρχήσεων.
Εκτός από τις συγγραφικές σας δραστηριότητες, είστε και ιδρυτής του Φιλολογικού Ομίλου Ελλάδος, υπό την αιγίδα του οποίου έχουν κυκλοφορήσει και τα βιβλία «Σώμα Γυμνό» για την ποίηση της Χλόης Κουτσούμπελη, «Σιδηρά βελόνη στην ουρήθρα ΕΑΤ/ΕΣΑ 1967-1973», «Έξι χρόνια αρκετά δεν θα γίνουνε επτά. Πολυτεχνείο 1973», και οι ποιητικές συλλογές δομημένου ρεαλισμού Α επιπέδου και δομημένου ρεαλισμού Β επιπέδου τεχνοτροπίας « «Άφησε με να ’ρθω μαζί σου. Σανατόριο Σωτηρία 1902-1930» και «Δώδεκα ώρες στον ήλιο. Μακρόνησος 1947-1957». Αποτελούν αυτά τα βιβλία μέρος του οράματος και των στόχων του Ομίλου;
Αποτελούν τις πρώτες πρακτικές εφαρμογές των τεχνικών αρχών τού δομημένου ρεαλισμού, τις πρακτικές εκείνες εφαρμογές στις οποίες κι εμείς οι ίδιοι αναμετριόμαστε με τις δυνατότητές μας, διαπιστώνουμε τις αδυναμίες μας, κατοχυρώνουμε τα πλεονεκτήματά μας στον δημόσιο χώρο και θέτουμε τους νέους στόχους. Είναι η πρώτη πνευματική μαγιά, ο πρώτος κάματος των μελών και όπως σας εξήγησα, κάματος πολύμηνος για ένα ποίημα ή ένα διήγημα. Είναι αποτέλεσμα πρώτα και κύρια προσωπικής σύγκρουσης με τον συμβατικό εαυτό μας, τον εαυτό μας που υιοθετεί την ίδια γλωσσική εμπειρία τής καθημερινότητας και επιχειρεί να την αναγάγει σε λογοτεχνία, ενώ η αλήθεια των πραγμάτων τής λογοτεχνίας διαφέρει.
Η λογοτεχνία απαιτεί μία γλώσσα επεξεργασμένη και προσαρμοσμένη στη θεματική αναφορά, μία γλώσσα τεχνικά άρτια και φιλολογικά τεκμηριωμένη, μία γλώσσα στρατευμένη στην κατασκευή τού δημόσιου χώρου ως μία νέα πραγματικότητα στην οποία καταγράφουμε απαντήσεις στα ερωτήματα που οι απαιτήσεις τής ζωής θέτουν στο συλλογικό άτομο και στο ατομικό σύνολο. Εάν πιστέψουμε ότι η λογοτεχνία είναι απλά έκφραση, τότε οδηγούμαστε στην υπονόμευση του ρόλου της, ενός ρόλου διακριτού στα πνευματικά ζητήματα του τόπου μας και πέραν αυτού. Εάν πιστέψουμε ότι η λογοτεχνία είναι μορφή έκφρασης και στην έκφραση αυτή επιτρέπεται κάθε ποιητική, πεζογραφική και θεωρητική εφαρμογή, τότε οδηγούμαστε στον ερασιτεχνισμό και την απαξίωση του λόγου και της γλώσσας ως οργανικά εργαλεία διαμόρφωσης συνειδήσεων.
Εμείς, ως ΦΟΕ πιστεύουμε ακράδαντα πως λογοτεχνία είναι μόνο η στρατευμένη λογοτεχνία, η ενταγμένη στις κοινωνικές διεργασίες, με ταυτότητα και ξεκάθαρη θέση. Η λογοτεχνία δεν είναι ευκαιριακή ενασχόληση για την χαλάρωσή μας από την πίεση της καθημερινότητας, είναι υπεύθυνη εργασία και ως τέτοια οφείλουμε να την αντιμετωπίζουμε. Δυστυχώς, ολοένα φθίνουν οι φιλολογικές σπουδές, ολοένα καταργούνται από τους εκδοτικούς οίκους τα κριτήρια και οι αξιολογήσεις, ολοένα επικρατεί το χρήμα ως μέσο εμπορευματοποίησης της λογοτεχνίας. Και ολοένα θα οδηγούμαστε στην αντιμετώπιση της λογοτεχνίας ως ένα ακόμη προϊόν στα ράφια των εμπορικών καταστημάτων, ενώ θα έπρεπε να είναι πνευματικό όπλο κινητοποίησης και ρήξης με τα κατεστημένα τού καθημερινού εκμαυλισμού.
Το «Λογοτεχνικό Δελτίο», έντυπο, λογοτεχνικό περιοδικό είναι ακόμα ένα γέννημα της αγάπης σας για τη συγγραφή. Ποιες είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίσατε στη διάρκεια της κυκλοφορίας του; Καθώς διανύουμε την εποχή της τεχνολογικής επανάστασης, πως μπορεί να επιβιώσει και να ανθίσει ένα έντυπο λογοτεχνικό περιοδικό;
Το λογοτεχνικό δελτίο ξεκίνησε τον Σεπτέμβρη του 2020 και διανεμήθηκε σε 20 αντίτυπα στη Θεσσαλονίκη. Πλέον, μετρά 540 ετήσιους συνδρομητές και τυπώνεται σε 3000 αντίτυπα. Διανέμεται δωρεάν σε περισσότερα από 78 βιβλιοπωλεία και σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος ανά την επικράτεια και στο εξωτερικό. Παραμένουμε πεισματικά υπέρμαχοι της έντυπης ύλης και όχι της ηλεκτρονικής. Πιστεύουμε ότι η ανάγνωση ενός έργου λογοτεχνίας, βαστώντας το στις παλάμες των χεριών, είναι ζήτημα αισθητικής. Μπορούμε να μιλήσουμε αναλυτικά για τα οφέλη της ανάγνωσης ενός έργου από το βιβλίο και όχι από την οθόνη τού ηλεκτρονικού υπολογιστή, αλλά θα επιμείνω στο ζήτημα της αισθητικής.
Λέγοντας «αισθητική» δεν ομιλούμε περί καλαισθησίας μίας ανάγνωσης, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει ο αναγνώστης/η αναγνώστρια τις σελίδες ενός κειμένου, τις εικόνες που οι γραμμές και οι λέξεις τού/τής δημιουργούν, την ενεργοποίηση της φαντασίας σε χώρους και χρόνους τους οποίους η μεσολάβηση της τεχνολογικής οθόνης καταργεί. Παράλληλα, οφείλουμε την ευγνωμοσύνη μας στον εκδότη κο Ιωάννη Τσαχουρίδη ο οποίος από την πρώτη στιγμή δήλωσε τη στήριξή του στο εγχείρημα, το χρηματοδοτεί εξολοκλήρου, και το διατηρεί δωρεάν, σε μία εποχή κατά την οποία οτιδήποτε «δωρεάν» ισοδυναμεί με το ευτελές· η επιμονή του στο δωρεάν τής κυκλοφορίας του, δίχως να μειώνεται η ποιότητα του εντύπου, είναι η πρακτική απόδειξη πως όταν υπάρχει όραμα και κατάλληλη στήριξη, τότε όλα είναι εφικτά, ακόμα και σε εποχές εχθρικά διακείμενες.
Παράλληλα, για να εκδοθεί και να κυκλοφορήσει το έντυπο σε 3000 αντίτυπα εργάζονται οι αθέατοι ήρωες αυτής της προσπάθειας, Χριστίνα Καραπετσά, Γρηγόρης Τρύφου, Νάγια Μητροπούλου, Αχιλλέας Αναγνώστου, Ελένη Σακκά, οι οποίοι αφιερώνουν ώρες επί ωρών σε κάθε τεύχος για το επιθυμητό αποτέλεσμα και τις απαιτήσεις αυτού. Η επιβίωση αρχικά και η άνθιση στη συνέχεια του εντύπου είναι ζήτημα πολλαπλών παραγόντων, όπως της αγάπης του αναγνωστικού κοινού, της στήριξης του εκδοτικού οίκου, της φιλολογικής κατάρτισης των εμπλεκόμενων μερών, της ξεκάθαρης στόχευσης και ταυτότητας του εγχειρήματος.
Οι λογοτεχνικές σας αναζητήσεις, σας οδήγησαν και στον δρόμο της επιμέλειας. Ποιος ο ρόλος της επιμέλειας για την ολοκλήρωση ενός βιβλίου; Πιστεύετε ότι οι εκδοτικοί οίκοι επενδύουν στην επιμέλεια ή περισσότερο στην προβολή και στην επικοινωνία ενός λογοτεχνικού έργου;
Οι εκδοτικοί οίκοι, ειδικά στη χώρα μας, έχουν μετατραπεί σε εισπράκτορες χρήματος και πωλητές ψευδαισθήσεων. Έχουν εδώ και χρόνια καταργήσει τις φιλολογικές επιτροπές κι έχουν επενδύσει στην παραγωγή έργου δίχως κριτήρια, δίχως αξιολογήσεις, δίχως προοπτική. Είναι οι βασικοί υπεύθυνοι για το αποτέλεσμα το οποίο βιώνουμε στις μέρες μας, αυτό της ολικής υποβάθμισης της λογοτεχνίας σε κάτι το ευκαιριακό και επιφανειακό, σε κάτι το ευτελές και άνευ ουσίας και χαρακτήρα. Η έλλειψη επιμέλειας είναι απόδειξη αυτής της κατάπτωσης. Είτε προσλαμβάνουν ως επιμελητές ανθρώπους δίχως καμία φιλολογική παιδεία, δίχως τη στοιχειώδη κατάρτιση σε ζητήματα θεωρίας και ιστορίας τής λογοτεχνίας, δίχως την ελάχιστη επαφή με ζητήματα γλώσσας και λόγου, είτε δεν εφαρμόζουν καμία φροντίδα για το τελικό αποτέλεσμα, μεταθέτοντας την ευθύνη στον δημιουργό.
Η κατάσταση είναι τραγική από κάθε άποψη. Από την άλλη πλευρά, η πτωτική πορεία τής ποιότητας παρεχόμενης εκπαίδευσης των καθηγητικών σχολών φιλολογίας από τις οποίες προκύπτουν απόφοιτοι με τις ίδιες ελλείψεις σε γνωστικά πεδία με τους μη επιστημονικά καταρτισμένους, είναι εξίσου πρόβλημα που αντιμετωπίζει η εκδοτική κοινότητα. Επομένως, επρόκειτο για σύνθετο πρόβλημα στο τέλος τού οποίου ο υποψήφιος δημιουργός υπερκαλύπτεται από μία μάζα ανορθολογισμού, και ο μέσος αναγνώστης κινείται στα τυφλά, με οδηγό τη συνήθεια και την παράδοση, δίχως κριτήρια και πυξίδα, σε εποχή αναζήτησης.
Τι θα συμβουλεύατε τους νέους συγγραφείς στα πρώτα τους βήματα έτσι ώστε να μην απογοητευτούν;
Μελέτη και μόνο. Μελέτη ιστορίας, λογοτεχνίας, ψυχολογίας, φιλοσοφίας, πολιτικής οικονομίας. Στο βάθος αυτής τής πορείας, εάν το μικρόβιο τής συγγραφής εξακολουθεί να πιέζει ασφυκτικά, τότε η πορεία είναι προδιαγεγραμμένη.
Ποια είναι τα επόμενα λογοτεχνικά σας όνειρα και επιθυμίες
Ετοιμάζω τον τόμο φιλοσοφίας «Η βαρβαρότητα του Διαφωτισμού. Η κατασκευή τού δημόσιου λόγου και η πολιτική προβληματική τού σώματος», καθώς και το νέο μου μυθιστόρημα «Στους αγρούς ανθίζει ένα λουλούδι. Ο Wilhlem Strauß αφηγείται. Γερμανία 1933-1945»
*Τα βιβλία του Αντώνη Χαριστού πωλούνται στον εκδοτικό οίκο Γράφημα και σε όλα τα βιβλιοπωλεία.
