Με το όνομα αρκουδιάρης, αρκουδέης ή και αρκουδόγυφτος χαρακτηριζόταν, συνήθως, ο τσιγγάνος που παλαιότερα περιήγαγε αρκούδα σε υπαίθριες παρουσιάσεις-επιδείξεις και με αυτό τον τρόπο βιοποριζόταν. Ακόμα και σήμερα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, όπως παραδείγματος χάρη στη Σάμο, τη περίοδο της Αποκριάς χορεύεται προς αστεϊσμό ο “αρκουδιάρικος” χορός σε μίμηση κατά μελωδία και χορό εκείνου της αρκούδας και του αρκουδόγυφτου. Χορεύουν δυο άντρες, ο ένας υποδύεται την αρκούδα με περιλαίμιο και αλυσίδα που βαστάει ο υποδυόμενος τον αρκουδιάρη.
Ο χορός της αρκούδας
Οι αρκουδιάρηδες κρατούσαν συνήθως ένα ντέφι ή ακόμη πιο παλιά τύμπανο, με το οποίο απέδιδαν την μελωδία. Στη ζώνη τους είχαν δεμένη με αλυσίδα μια αρκούδα (πολύ σπάνια δύο) με φίμωτρο. Τις περισσότερες φορές είχαν και μια μαϊμού, επίσης δεμένη με αλυσίδα από τη ζώνη τους. Για τις παρουσιάσεις τους διάλεγαν κεντρικούς δρόμους και πλατείες με κίνηση. Όταν σταματούσαν κάποιοι περαστικοί, άρχιζε το πρόγραμμα.
Η μελωδία δεν ήταν κάτι το ιδιαίτερο. Ο αρκουδιάρης χτυπώντας το ντέφι τραγουδούσε κάποιο γνωστό λαϊκό τραγούδι – συνήθως το “Σήκω χόρεψε κουκλί μου να σε δω να σε χαρώ…” κ.α. Παραδόξως, μόλις ο αρκουδιάρης άρχιζε να χτυπάει το ντέφι, η αρκούδα σηκωνόταν στα πισινά της πόδια και άρχιζε ρυθμικά και εναλλάξ να ανασηκώνει τα πόδια, μεταφέροντας το βάρος της από το ένα πόδι στο άλλο, δίνοντας έτσι την εντύπωση του χορού. Παράλληλα, η μαϊμού – όσο της το επέτρεπε η αλυσίδα – έτρεχε πέρα δώθε, εκτελώντας τούμπες στον αέρα.
Μετά τον χορό, ακολουθούσαν οι μιμήσεις με πρωταγωνίστρια την αρκούδα φυσικά. Στην ερώτηση του αρκουδιάρη: “Πώς ξυπνάει π.χ. η Βουγιουκλάκη”, η αρκούδα ξάπλωνε και τέντωνε τα πόδια της. Στην ερώτηση: “Πώς πλένεται η Βουγιουκλάκη;”, η αρκούδα ανασηκωνόταν και με τα μπροστινά της πόδια έτριβε το πρόσωπό της. Με κάθε τέτοια παράσταση, ο αρκουδιάρης μάζευε αρκετά χρήματα.
Η “εκπαίδευση” και διατροφή της αρκούδας
Σαφώς και ένα τέτοιο θέαμα απαιτούσε οι αρκουδιάρηδες να είναι και εκπαιδευτές. Η εκπαίδευση γινόταν ως εξής: ο αρκουδιάρης άνοιγε έναν λάκκο μέσα στον οποίο έριχνε αναμμένα κάρβουνα και τον σκέπαζε με μια χοντρή λαμαρίνα. Όταν η λαμαρίνα ζεσταινόταν, έφερνε κοντά τη δεμένη αρκούδα και μόλις την ανέβαζε στη λαμαρίνα, έπαιζε το ντέφι. Φυσικά, λόγω της θερμότητας το ζώο καιγόταν και μη μπορώντας να φύγει, ανασήκωνε εναλλάξ τα πόδια. Η δε μαϊμού χοροπηδούσε για να μη καίγεται. Από τη συνεχή επανάληψη, όποτε η αρκούδα άκουγε το ντέφι – αντανακλαστικά – επαναλάμβανε τις κινήσεις που έκανε πάνω στη ζεστή λαμαρίνα. Το ίδιο και η μαϊμού. Στη συνέχεια, στην ερώτηση “Πως πλένεται;”, ο αρκουδιάρης τοποθετούσε ένα πανί στο πρόσωπο της αρκούδας, το οποίο εκείνη προσπαθούσε να αφαιρέσει.
Εκτός αυτών, η μύτη του ζώου τρυπιόταν για να περαστεί ένας χαλκάς που βοηθούσε τον αρκουδιάρη, καθώς χρησίμευε ως όργανο καθοδήγησης. Πολλές από τις αιχμάλωτες αρκούδες είχαν βαθιές πληγές στη μύτη και στα χείλη, καθώς οι χαλκάδες έσκιζαν το δέρμα τους από το τράβηγμα και τα ζώα έπρεπε να τρυπηθούν ξανά σε διαφορετικό σημείο. Επιπλέον, με αυτές τις πρακτικές καταστρέφονταν και οι κυνόδοντες του ζώου. Αυτό με τη σειρά του αποτελούσε αρχή για την καταστροφή της υγείας των δοντιών του ζώου, αφού προκαλούσε σήψη, η οποία μεταδιδόταν στη γνάθο. Επομένως, η κατάσταση ήταν ανίατη.
Η διατροφή των ζώων ήταν άθλια. Η επιβράβευση για την παράσταση της “χορεύτριας αρκούδας” απλά ξεγελούσε την πείνα της, αφού τα γεύματα της αποτελούνταν από αποφάγια και σκουπίδια και οι συνθήκες διαβίωσης της ήταν ακόμη πιο άθλιες.
Νομικό πλαίσιο τότε και τώρα
Αξίζει να σημειωθεί πως την εποχή που συνηθίζονταν τέτοια θεάματα, το κίνημα των δικαιωμάτων των ζώων βρισκόταν μόλις στα πρώτα του βήματα, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Το φαινόμενο σήμερα έχει περιοριστεί σε σημαντικό βαθμό. Ωστόσο, σε άλλες χώρες των Βαλκανίων, η “αρκούδα χορεύτρια” εξακολουθεί να αποτελεί διαδεδομένο φαινόμενο. Αυτή η πρακτική αποτελεί μια από τις σημαντικότερες αιτίες εξαφάνισης του είδους, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις οι “εκπαιδευτές” σκότωναν τη μητέρα για να αιχμαλωτίσουν το μικρό. Έτσι, πλέον, μειώθηκε δραματικά ο αριθμός των θηλυκών αρκούδων, ιδιαίτερα σημαντικών για την επιβίωση του είδους.
Σύμφωνα με τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (Νόμος 1335/83) “Περί προστασίας των απειλούμενων ειδών και των βιοτόπων τους” απαγορεύεται: 1) η σύλληψη, κατοχή ή θανάτωση ατόμων του είδους, 2) η υποβάθμιση των τόπων αναπαραγωγής του είδους και 3) η διακίνηση, η κατοχή και η εμπορία ζώων ζωντανών, νεκρών, ταριχευμένων ή μερών του σώματος τους.
Τα ζώα που συλλέγονται από τους διάφορους εκπαιδευτές φιλοξενούνται στον Κτηνιατρικό Σταθμό, όπου τους παρέχεται η απαραίτητη κτηνιατρική περίθαλψη. Δυστυχώς, τα ζώα αυτά αναγκάζονται να παραμείνουν στο καταφύγιο για το υπόλοιπο της ζωής τους, καθώς δεν έχουν διδαχθεί τους κανόνες επιβίωσης από τη μητέρα τους και τους είναι αδύνατο να επιβιώσουν στο φυσικό τους περιβάλλον. Η επιβολή ποινικών κυρώσεων και οι κατασχέσεις ζώων, δεν έχουν οδηγήσει στην οριστική εξάλειψη του φαινομένου, καθώς ακόμα και σήμερα έχουν αναφερθεί “αρκουδιάρηδες”. Το συγκεκριμένο φαινόμενο χρειάζεται άμεση κινητοποίηση και ενεργοποίηση όλων.
Εάν συναντήσετε αρκούδα-χορεύτρια, ειδοποιήστε αμέσως:
- Τον ΑΡΚΤΟΥΡΟ, Βίκτωρος Ουγκώ, Θεσσαλονίκη, Τ.Κ. 546 25, τηλ.-φαξ: 2310 555920
- To Περιβαλλοντικό Κέντρο ΑΡΚΤΟΥΡΟΥ, Αετός Φλώρινας Τ.Κ. 53075, τηλ.-φαξ: 23860 41500
- Το υπουργείο Γεωργίας, Διεύθυνση Αισθητικών Δασών, Δρυμών και Θήρας, τηλ.: 210 3608008, 3606901.
- Την πλησιέστερη δασική αρχή ή αστυνομικό τμήμα.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CE%BA%CE%BF%CF%85%CE%B4%CE%B9%CE%AC%CF%81%CE%B7%CF%82
https://www.mixanitouxronou.gr/tag/arkoudiaris/
