Ο «Επιτάφιος» του Περικλή, απόσπασμα της «Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου» του Αθηναίου ιστορικού Θουκυδίδη, εκφωνήθηκε από τον Περικλή πάνω στους τάφους λίγων νεκρών, οι οποίοι σκοτώθηκαν κατά το πρώτο έτος του πελοποννησιακού πολέμου σε μάχες μικρής σημασίας.
Στον «Επιτάφιο» του Περικλή (κεφ.40) προβάλλεται ο Αθηναίος πολίτης, του οποίου ο τρόπος ζωής του συγκεράζει με εκπληκτικό τρόπο τα πιο αντινομικά στοιχεία, που σε άλλους λαούς συναντιούνται μεμονωμένα και παράγουν μια μονότροπη μορφή ζωής. Ο Αθηναίος πολίτης συνταιριάζει αρμονικά σε κάθε εκδήλωση της ζωής του την θεωρητική και την πρακτική δραστηριότητα σε τόσο θαυμαστό βαθμό, ώστε να συνυπάρχουν, χωρίς η μία να αναιρεί την άλλη.
Τα στοιχεία του Αθηναίου πολίτη
Ο Αθηναίος πολίτης αγαπά το ωραίο και την τέχνη, αλλά με απλότητα και λιτότητα, χωρίς να οδηγείται στην δαπανηρή πολυτέλεια. Αντιστοίχως, αγαπά και καλλιεργεί την επιστήμη, χωρίς αυτό, όμως, να τον οδηγεί στην αδράνεια και στην μαλθακότητα. Το ωραίο δεν σχετίζεται με τα χρήματα και είναι προσιτό σε όλους, ενώ η πνευματική αναζήτηση και η αγάπη για την σοφία δεν στερεί την αρετή της ανδρείας ούτε αποτρέπει τον άνθρωπο από την δράση («Φιλοκαλοῦμεν τε γάρ μετ’ εὐτελείας καί φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας»).
Ο Αθηναίος πολίτης επιδιώκει τον πλούτο ως θετική αξία της ζωής, που ενεργοποιεί τις δυνατότητες για δράση και καταδικάζει την φτώχεια ως άρνησή της. Ο πλούτος δεν αποτελεί λόγο κομπορρημοσύνης, αλλά ένα μέσο που μπορεί να αξιοποιηθεί προς όφελος της πόλης. Αποτελούσε, άλλωστε, συνήθεια οι πλούσιοι να αναλαμβάνουν χορηγίες για τη διοργάνωση αγώνων και τελετών στην πόλη, και, επίσης, να καλύπτουν τα έξοδα για τον εξοπλισμό φτωχότερων συμπολιτών τους. Εκείνο που ταπεινώνει τον Αθηναίο πολίτη είναι κυρίως το να μην θέλει κάποιος να παραδεχτεί ότι είναι φτωχός και πολύ περισσότερο το να μην επιδιώκει μέσω της εργασίας να ξεφύγει από την κατάσταση αυτή.
Ο Αθηναίος πολίτης χαρακτηρίζεται από πολυμέρεια. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να εξισορροπεί με τέλειο τρόπο την ενασχόληση με τις ιδιωτικές του υποθέσεις και την ενασχόληση με τις υποθέσεις του κράτους. Δεν είναι ένας μονοδιάστατος και παθητικοποιημένος πολίτης. Ο αδιάφορος για τις δημόσιες υποθέσεις είναι επικίνδυνος. Η απραγμοσύνη, το «ἀπραγμόνως ζῆν» δεν έχει θέση στην αθηναϊκή πολιτεία. Η αδράνεια των πολιτών οδηγεί αναπόδραστα στην αδράνεια και του μηχανισμού εξουσίας. Η συμμετοχή στα κοινά αποτελεί υποχρέωση, ικανοποιεί μια βαθύτατη ανάγκη τού να είναι κάποιος ενεργό μέλος μιας κοινότητας, οδηγεί στην βεβαίωση και στην πλήρωση της ύπαρξής του. Ο αδιάφορος, στον αντίποδα, χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα. Η συμμετοχή στα κοινά και η γνώση των πολιτικών πραγμάτων δεν είναι μόνο αναγκαίος όρος ύπαρξης της δημοκρατίας αλλά και αναγκαίος για τον πολίτη. Επομένως, ο αμέτοχος είναι άχρηστος.
Η συμμετοχή των Αθηναίων στην λήψη αποφάσεων είναι επιβεβλημένη. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με δημοκρατικές διαδικασίες στα κύρια συλλογικά όργανα της Αθήνας, δηλαδή, την εκκλησία του δήμου και την βουλή των πεντακοσίων. Ο προφορικός λόγος και ο ενδιάθετος αποτελούν μια ιδιότητα του δημοκρατικού τρόπου ζωής. Ο λόγος και η συζήτηση δεν αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για δράση. Η δημοκρατία, λοιπόν, του συνδυασμού «λόγου» και «ἔργου» αναγάγει τον πολίτη σε περίοπτη θέση και τον θεωρεί αποκλειστικό παράγοντα στην λήψη αποφάσεων. Οι Αθηναίοι αντιμετωπίζουν τα πολιτικά πράγματα με βάση «τό κρίνειν» και το «ἐνθυμεῖσθαι». Οι Αθηναίοι αποφασίζουν ορθώς για τα πολιτικά ζητήματα της πόλης, διότι φροντίζουν να συζητούν από πριν διεξοδικά κάθε ζήτημα και να μελετούν κάθε πτυχή του. Οι Αθηναίοι, άλλωστε, δεν διστάζουν να διερευνήσουν προσεκτικά ακόμη και τις πιθανές αρνητικές όψεις κάθε απόφασης. Δεν θεωρούν πως η εκ των προτέρων γνώση των δυσάρεστων πτυχών ενός ζητήματος λειτουργεί αποτρεπτικά στο να αναλάβουν δράση. Άρα, η ανδρεία τους είναι μια συνειδητή, μια ώριμη επιλογή.
Τέλος, οι Αθηναίοι πολίτες επιδεικνύουν ανιδιοτελή ευεργετική διάθεση ως απαραίτητη προϋπόθεση για την σύναψη φιλικών σχέσεων και συμμαχιών. Στις σχέσεις τους με τους άλλους πρυτανεύει η αλληλεγγύη, η υποστήριξη, η έλλειψη του υπολογισμού και ο παραγκωνισμός του προσωπικού συμφέροντος. Διατηρούν, έτσι, οι ίδιοι την πρωτοβουλία εκείνου που ευεργετεί. Δηλαδή, δεν περιμένουν να τους προσεγγίσουν άλλες πόλεις προσφέροντάς τους εκείνες κάποια ευεργεσία ως έναυσμα για την δημιουργία μιας φιλίας. Οι Αθηναίοι, αντιθέτως, θέλουν να βρίσκονται εκείνοι πάντοτε στην θέση του ευεργέτη, μια πλεονεκτική θέση, αφού οι άλλοι τους οφείλουν εξυπηρετήσεις, για να εξοφλήσουν το χρέος τους («βεβαιότερος δέ ὁ δράσας τήν χάριν ὥστε ὀφειλομένην δι’ εὐνοίας ᾧ δέδωκε σῴζειν· ὁ δέ ἀντοφείλων ἀμβλύτερος, εἰδώς οὐκ ἐς χάριν, ἀλλ’ ἐς ὀφείλημα τήν ἀρετήν ἀποδώσων»).
Ο έπαινος της αθηναϊκής πολιτείας και του πολίτη
Στον «Επιτάφιο» παρακολουθούμε γοητευμένοι την φιλοτέχνηση του ιδανικού προτύπου του ανθρώπου και της πολιτείας με την απόλυτη αυτάρκεια και ευδαιμονία. Με αξιοσημείωτη ρητορική αύξηση εγκωμιάζονται «οι τρόποι» της αθηναϊκής ζωής, η ιδιαιτερότητα των Αθηναίων και η υπεροχή τους σε σχέση με τις άλλες ελληνικές πόλεις. Άλλωστε, ακόμα κι αν δεν δηλώνεται ρητά, σε όλο τον λόγο υποβόσκει η σύγκριση της Αθήνας με τον βασικό της αντίπαλο, την Σπάρτη, με σαφή την ενδόμυχη διάθεση του ιστορικού να προβάλει την πόλη του ως ανώτερη.
Ο Θουκυδίδης ήταν κυριολεκτικά εραστής της Αθήνας. Ο «Επιτάφιος» είναι πάνω απ’ όλα ένας πολιτικός λόγος με συγκεκριμένη πρακτική σκοπιμότητα. Ο βασικός του στόχος ήταν να πληροφορήσει τους μεταγενέστερους για το πολιτικό και πολιτιστικό θαύμα που συντελέστηκε στην πόλη του. Ο Περικλής, λοιπόν, ήταν το καταλληλότερο πρόσωπο, για να εκφωνήσει αυτό το μνημειώδες εγκώμιο της αθηναϊκής πολιτείας, ως δημιουργός αλλά και ως ηγέτης της.
Πηγές
https://alldayschool.blogspot.com
http://www.ekivolos.gr
«Επιτάφιος του Περικλή» Κώστας Καλοκαιρινός
