«ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΜΕΛΙΓΑΛΑΣ» ακούγεται να αναφωνείται μέχρι και σήμερα στις διαδηλώσεις από τα στόματα των εξεγερμένων, επαναφέροντας σε ενεστώσα διάσταση το συμβάν της ιστορικής επικράτησης των αντάρτικων ομάδων ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στη μάχη του Μελιγαλά έναντι των ταγμάτων ασφαλείας στην περιοχή της Πελλοπονήσου. Πρόκειται για μία από τις καθοριστικές και αξιομνημόνευτες αιματηρές συγκρούσεις προεμφυλιακά, η οποία έθεσε σε εκκίνηση την συστηματικότερη θέση σε λειτουργία και δράση του αντάρτικου, συγχρόνως με την υποχώρηση των ξένων γερμανικών κατοχικών δυνάμεων.
Γενικά
Χρονικά η μάχη του Μελιγαλά έλαβε χώρα στις 13-15 Σεπτεμβρίου του 1944 στον Μελιγαλά Μεσσηνίας. Ήδη από το 1942, αντάρτικοι πυρήνες ενεργούσαν στην κατεχόμενη Πελλοπόνησο με προοπτική επέκτασης και διάδοσης του αντάρτικου στις επαρχιακές κυρίως περιοχές. Για να μπορέσουν να ελέγξουν και να αναχαιτίσουν την επικράτησή τους, οι Γερμανοί συγκρότησαν επιτόπια τάγματα ασφαλείας τα οποία συμμετείχαν σε επιχειρήσεις αντιαντάρτικων επιθέσεων και καταλαμβάνονταν από γενικευμένα αισθήματα εχθρότητας απέναντι στα σχέδια των ανταρτών. Μάλιστα, πολλοί από τους ταγματασφαλίτες δίνουν όρκο πίστης στον Χίτλερ (ο περίφημος όρκος του ταγματασφαλίτη) ενώ οι Γερμανοί τεχνηέντως στοχεύουν στην μετατροπή της κατοχής σε εμφύλιο, με φιλοδοξία να αποδεσμευτούν από τους αντάρτες σε συμφωνία και με τους Βρετανούς. Αξίζει να αναφερθεί, ότι οι ταγματασφαλίτες προέβησαν σε πολλά εγκλήματα στο όνομα της Βέρμαχτ. Έκαψαν, βασάνισαν, εκτέλεσαν εκατοντάδες Έλληνες, με δικαιολογία απλά και μόνο την υπόνοια ότι διαπνέονταν από φιλοαντάρτικα αισθήματα. Ενδεικτική είναι η αναφορά του αρχιστράτηγου των SS Βάλτερ Σιμάνα, ο οποίος σε έκθεση προς τον Χίτλερ, εγκωμιάζει την πολύτιμη συνεισφορά των ταγμάτων στην ενεργό καταπολέμηση των συμμοριών.
Τι είχε προηγηθεί
Το πρώτο μαζικό τάγμα ασφαλείας είχε συγκροτηθεί στον Μελιγαλά της Πελοποννήσου τον Φεβρουάριο του 1944. Οι αντάρτες είχαν αποπειραθεί ξανά την άνοιξη του 1944 να εκπορθήσουν τον Μελιγαλά, αλλά τα τάγματα ασφαλείας τους απώθησαν στις 7 Απριλίου 1944. Τον Μάιο ξεκινά μία διαδικασία μαζικής στρατολόγησης των ταγμάτων ασφαλείας στην Καλαμάτα, όπου συμμετέχουν στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών στις περιοχές του Ταϋγετου, του Πάρνωνα και της ορεινής-βόρειας Πελοποννήσου, συνεργαζόμενοι με τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις.
Στις 6 Σεπτεμβρίου του 1944, οι Γερμανοί αποχωρούν οριστικά από την Πελοπόννησο και ο έλεγχος της περιοχής περνά αυτοδικαίως στα χέρια των ταγμάτων ασφαλείας και της χωροφυλακής, που εξουσιάζουν όλη την ευρύτερη περιοχή. Από την αλλη μεριά, ο ΕΛΑΣ οργανώνει επιχείρηση εισβολής και περικυκλώνει την πόλη για να αναλάβει αυτός την διοίκηση των περιοχών και της πόλης. Η επίθεση ξεκινά στις 9 Σεπτεμβρίου τα χαράματα και μέχρι το τέλος της ημέρας, οι αντάρτες έχουν αποδειχθεί νικητές και έχουν αναλάβει τον έλεγχο της πόλης, με χαρακτηριστική συμβολή των κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι σε κατάσταση άμεσης σύμπνοιας έλαβαν τα όπλα, αναζητώντας εκδίκηση από τους ενόχους για τις εγκληματικές ενέργειες εις βάρος τους.
Είναι γεγονός πως παρά την υποστήριξη του αντιθέτου από διάφορες ιστορικές πηγές, η πλειονότητα των μαρτυριών καταγράφει ότι οι αντάρτες με δυσκολία προσπάθησαν να χαλιναγωγήσουν την ακατανίκητη οργή και επιθυμία των κατοίκων να λιντσάρουν τα δωσιλογικά τάγματα ασφαλειας και πολλές φορές το έκαναν, όπως καταγράφει και ο Γρηγόρης Κριμπάς, στο βιβλίο του, «Η εθνική αντίσταστη στη Μεσσηνία».
Ανήμερα της Μάχης
Μετά την απελευθέρωση της Πελοπονήσου, ο ΕΛΑΣ στράφηκε αμέσως στον Μελιγαλά. Η στρατηγική του επιλογή δεν ήταν τυχαία, αλλά ο Μελιγαλάς αποτελούσε προπύργιο των συνεργών ταγμάτων ασφαλείας και της χωροφυλακής, οπότε έπρεπε να ανατραπεί και να απωθηθεί για να απελευθερωθεί η περιοχή.
Η επίθεση ξεκινά στις 5:30 το πρωί της 13ης Σεπτεμβρίου και διήρκησε τρεις ημέρες αλλεπάλληλων μαχών. Την λήξη της επίθεσης, ακολούθησε η νίκη των ανταρτών και η επικράτηση του ΕΛΑΣ στην περιοχή. Πολλοί άμαχοι, εισέβαλαν στην περιοχή και ξεκίνησαν την λαφυραγώγηση, ορμώμενοι από τα αισθήματα αδικίας και εχθρότητας για την δράση των ταγμάτων ασφαλείας και των κατοχικών δυνάμεων. Στη συνέχεια ο ΕΛΑΣ, προχώρησε στην διενέργεια εκτελέσεων με οργανωμένο τρόπο, αφού προηγουμένως οι διάφορες εαμικές οργανώσεις εφοδίασαν τον ΕΛΑΣ με καταλόγους των ονομάτων των επικεφαλής των ταγμάτων ασφαλείας που έπρεπε να διωχθούν για την συμμετοχή τους σε εγκληματα. Ο αριθμός των ονομάτων έφτανε τους 60, αλλά στη συνέχεια παραβιάστηκε και οι εκτελεσθέντες πολλαπλασιάστηκαν. Για να μετριασθεί αυτή η ανεξέλεγχτη αυτοδικία, στήθηκε ανταρτοδικείο για να διαχωρίζονται με σαφήνεια τα αναγκαία κριτήρια απαλλαγής ή εκτέλεσης. Πουθενά όμως, δεν καταγράφεται εκτέλεση γυναικόπαιδων.
Οι εκκαθαρίσεις λαμβάνουν χώρο στην αγορά Μπεζεστένι και την «Πηγάδα» και οι πηγές μιλούν για διαφορετικό αριθμό εκτελεσθέντων. Ως επί το πλείστον τα θύματα των εκκαθαρίσεων, ήταν ασφαλίτες, δωσίλογοι, χωροφύλακες και συνεργάτες των Ναζί. Ωστοσο πολλές πηγές αναφέρουν ότι δεν απουσίασε και η επίλυση προσωπικων διαφορών από το εξαγριωμένο πλήθος.
Συμπερασματικά, γίνεται αντιληπτό οτι η μάχη στον Μελιγαλά αποτελεί μια από τις πιο βίαιες συγκρούσεις, εναρκτήριες του ελληνικού εμφυλίου, όπου και οι δύο πλευρές επέδειξαν χαρακτηριστική βιαιότητα. Ωστόσο είναι προφανές ότι η βία των ΕΛΑσιτών προέκυψε ως πυροδοτημένη αντίδραση οργής και καταπίεσης τόσο στην χρόνια και συστηματικη ενεργό σύμπραξη των ταγμάτων με τους Γερμανούς και τον εξωτερικό ζυγό όσο και απέναντι στις πρωτοφανείς θηριωδίες στις οποίες συμμετείχαν τα τάγματα εις βάρος των αμάχων, των γυναικόπαιδων και των κατοίκων της περιοχής.
Βιβλιογραφία:
Καραδήμα, Τ. (n.d.). Η εμφύλια σύγκρουση στην Άνω Μεσσηνία τον Σεπτέμβριο 1944 και η ερμηνεία της, ανάκτηση από eikostosaionas.gr (τελευταία πρόσβαση: 16-09-2025)
Γάλλος, Θ. (2014). Βήματα πριν τον Εμφύλιο: H Mάχη του Μελιγαλά (13-15 Σεπτεμβρίου 1944): ιστορία και μύθοι, ανάκτηση από historical-quest.gr (τελευταία πρόσβαση: 17-09-2025)
Δεμισιώτης, Ν. (2024), Η σκληρή μάχη του Μελιγαλά και η αλήθεια για την «εκκαθάριση» στην περιβόητη Πηγάδα, ανάκτηση από reader.gr (τελευταία πρόσβαση: 18-09-2025)
