Ιστορίες που ταυτόχρονα μάς κάνουν να γελάμε αμήχανα και να ανατριχιάζουμε, κοιτώντας κατάματα το τραγικό μέσα από αλλόκοσμα κωμικές γωνίες.
Όπως περιγράφει ο σπουδαίος γερμανολόγος Wolfgang Kayser στο έργο του The Grotesque in Art and Literature, το γκροτέσκο συμβολίζει μια κατάσταση όπου «η φυσιολογική τάξη των πραγμάτων ανατρέπεται» βίαια: ένα αίσθημα ανοίκειας πραγματικότητας, ένα παράδοξο μείγμα του παράξενου, του τρομακτικού και του κωμικού.
Σε αυτή τη λίστα κωμικής τραγικότητας έχουν επιλεγεί 5 ταινίες που μεταφράζουν σε εικόνες ακριβώς αυτό το αίσθημα: το αίσθημα που μας ξεριζώνει από τη βολική μας ηρεμία και μάς παρασύρει στα πιο σκοτεινά βάθη του ανθρώπινου ψυχισμού.
1. Naked Lunch (David Cronenberg) – Γκροτέσκο σινεμά on acid
Στο Naked Lunch ο σταθερά τολμηρός David Cronenberg διασκευάζει ένα από τα αριστουργηματικά μυθιστορήματα του William S. Burroughs. Το αποτέλεσμα είναι ένα καλλιτεχνικό επίτευγμα από κάθε άποψη. Το έργο του Burroughs, που μέχρι τότε θεωρούνταν αδύνατο να μεταφερθεί στη μεγάλη οθόνη (πέρυσι ο Guadagnino με το Queer απέδειξε ότι γίνεται και… ακόμα καλύτερα), γίνεται το υπόβαθρο πάνω στο οποίο ο Cronenberg χτίζει ένα πολύπλοκο, σκοτεινό παραμύθι για τον εθισμό.
Πλοκή: Ο εξολοθρευτής εντόμων Bill Lee καταλήγει να μοιράζεται με τη γυναίκα του έναν ιδιότυπο εθισμό στη σκόνη εξόντωσης εντόμων που χρησιμοποιεί στη δουλειά του. Μετά τον κατά λάθος θάνατό της, βυθίζεται σε μια ύπαρξη φτιαγμένη από ψευδαισθήσεις: μετατρέπεται σε έναν υποτιθέμενο μυστικό πράκτορα που δίνει λόγο και απολογείται σε μια σειρά αλλόκοτων πλασμάτων. Διοχετεύει όλη του την ενέργεια στις αναφορές που γράφει για την παραληρηματική «αποστολή» του, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να ξεφύγει από τον εθισμό του. Η ιστορία μπλέκει ελεύθερα γεγονότα από τη ζωή του ίδιου του Burroughs, όπως τα κατέγραψε ο συγγραφέας στο ομώνυμο μυθιστόρημα.
Τα αποκρουστικά πλάσματα που οραματίστηκε ο Cronenberg βρίσκονται κάπου ανάμεσα σε ανθρωποειδή και έντομα, διψούν μανιωδώς για σεξ και ενσαρκώνουν τη βίαιη αναστροφή της «λογικής» τάξης του κόσμου. Πρόκειται για γιγαντιαίες, διαρκώς μεταμορφούμενες μορφές που επιτρέπουν στον Cronenberg να εξερευνήσει σε βάθος το γκροτέσκο στοιχείο.
2. Salò, or the 120 Days of Sodom (Pier Paolo Pasolini) – Φασισμός και σεξουαλική βία
Το Salò είναι αναμφίβολα μια θρυλική ταινία: ένα κυνικό, ακραίο δράμα πάνω στην πολιτική, την εξουσία και τη βία. Βασίζεται στο ανολοκλήρωτο αριστούργημα του Marquis de Sade 120 Days of Sodom, που έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως το πιο βέβηλο μυθιστόρημα στην ιστορία της λογοτεχνίας. Πάνω σε αυτό ο τιτανοτεράστιος Pier Paolo Pasolini χτίζει κάτι εντελώς δικό του, προσθέτοντας βάθος και βιβλικές διαστάσεις.
Πλοκή: Βρισκόμαστε στη φασιστική Ιταλία του 1944, υπό το καθεστώς του Benito Mussolini. Στη Δημοκρατία του Salò – ένα κράτος-μαριονέτα των ναζί – τέσσερις από τους πιο πλούσιους και ισχυρούς άντρες – ο Δούκας, ο Επίσκοπος, ο Δικαστής και ο Πρόεδρος – συγκεντρώνουν σε μια απομονωμένη βίλα τα «καλύτερα δείγματα» νεαρών ανδρών και γυναικών. Αφού επιβάλλουν ένα αυταρχικό σύνολο κανόνων στους αιχμαλώτους τους, τους βυθίζουν σε μια τριμερής κόλαση συστηματικής ταπείνωσης και βασανιστηρίων, εμπνευσμένη από το Inferno του Δάντη. Καθώς οι σαδιστές παραδίδονται στις πιο διεστραμμένες τους ορέξεις και ερωτικές φαντασιώσεις, η μόνη πιθανή «λύτρωση» για τα θύματα μοιάζει να είναι ο θάνατος.
Περισσότερο από μια ταινία που σοκάρει για να σοκάρει, το Salò μοιάζει με ψυχρή, σχεδόν μηχανική αναπαράσταση της εξουσίας που καταβροχθίζει σώματα και επιθυμίες, σπρώχνωντας στα άκρα αυτό που ονομάζουμε γκροτέσκο σινεμά. Η στατική, αποστασιοποιημένη σκηνοθεσία, οι τελετουργικά στημένες σκηνές βασανισμού και η πλήρης απουσία συναισθηματικής εκτόνωσης δημιουργούν ένα αφόρητο, αλλά απολύτως συνειδητό θέαμα, όπου το γκροτέσκο δεν λειτουργεί ως «στολίδι», αλλά ως η βασική γλώσσα της ταινίας. Ο Pasolini δεν προσφέρει ούτε κάθαρση ούτε ελπίδα: οι χαρακτήρες μένουν επίτηδες επίπεδοι, σαν σύμβολα μέσα σε ένα αυστηρά δομημένο σύμπαν βίας, και ο θεατής εγκλωβίζεται μαζί τους, αναγκασμένος να κοιτάξει κατάματα την πιο ωμή, ταπεινωτική όψη της εξουσίας.
3. Pink Flamingos (John Waters) – Gay γκροτέσκο σινεμά
Μιλώντας για βέβηλα έργα τέχνης, δεν γίνεται να μην αναφερθεί το ίσως πιο εμβληματικό δείγμα γκροτέσκου σινεμά: το Pink Flamingos του John Waters, του κατεξοχήν cult σκηνοθέτη (με κάπως… άβολες πολιτικές θέσεις). Είναι μια ταινία που εξακολουθεί να σοκάρει, κρατώντας ακέραιο το shock value της, και θεωρείται πλέον must watch του queer σινεμά.
Πλοκή: Η Divine απολαμβάνει τη δόξα της ως «η πιο βρώμικη άνθρωπος εν ζωή», μέχρι που ένα εκτενές αφιέρωμα σε ένα από τα πιο ελεεινά ταμπλόιντ της χώρας την αναγκάζει να εξαφανιστεί. Υιοθετεί νέο λουκ, νέο όνομα – Babs Johnson – και κρύβεται σε ένα απομονωμένο σπίτι μαζί με την εντελώς δυσλειτουργική οικογένειά της, περιμένοντας να κοπάσει ο θόρυβος. Δεν γνωρίζει όμως ότι οι ορκισμένοι της εχθροί, το ζεύγος Marbles, έχουν εξαπλώσει τις δραστηριότητές τους πολύ πέρα από την πόλη, μπλέκοντας με απαγωγές, πορνογραφία, διακίνηση ναρκωτικών και κάθε λογής διαστροφή, σε μια προσπάθεια να της κλέψουν τον τίτλο. Σε αυτή τη μάχη χωρίς κανόνες, για το ποιος είναι πραγματικά «ο πιο βρόμικος άνθρωπος στον κόσμο», στο τέλος μπορεί να υπάρξει μόνο ένας νικητής.
Η απολύτως camp φύση της ταινίας – η χαμηλή ευκρίνεια της εικόνας, οι «κακές», υπερβολικές ερμηνείες από τους περισσότερους συμμετέχοντες που δεν είναι ηθοποιοί – ενισχύει διαρκώς την αίσθηση ότι, ως θεατές, παρακολουθούμε κάτι στο οποίο κανονικά δεν θα έπρεπε να έχουμε πρόσβαση.
4. Eraserhead (David Lynch) – Σουρεαλισμός στο γκροτέσκο σινεμά
Το κινηματογραφικό ντεμπούτο του David Lynch είναι ένα αλλόκοτο ταξίδι σε έναν κόσμο όπου η πραγματικότητα μοιάζει να καταρρέει γεωμετρικά. Τοποθετημένο σε ένα αποκαλυπτικό, βιομηχανικό τοπίο-εφιάλτη, το Eraserhead ασχολείται με τη σύγχυση, την ενοχή και τις ανείπωτες επιθυμίες που ξυπνά η πατρότητα. Με εμφανώς καφκικό τρόπο, όλα στην ταινία φαίνεται να πηγάζουν από ένα πρωταρχικό, ανομολόγητο λάθος. Ο Henry αναζητά διαρκώς μια μορφή συγχώρεσης, μέχρι τη στιγμή που «βουτάει» (κυριολεκτικά) σε έναν νέο εαυτό, σε έναν κόσμο φαντασίας όπου «όλα είναι καλά», όπως τραγουδά η νεαρή καθαρίστρια.
Πλοκή: Ο βασανισμένος εργάτης σε εργοστάσιο Henry Spencer, καταδικασμένος να ζει μια μίζερη ύπαρξη σε ένα απάνθρωπο βιομηχανικό ερημοτοπίο, σοκάρεται όταν μαθαίνει ότι η χρόνια καταθλιπτική σύντροφός του, Mary, έχει γεννήσει κάτι απόκοσμο. Κι αυτό είναι μόνο η αρχή των προβλημάτων του. Όταν το παράξενο ζευγάρι επιστρέφει στο στενό, βρώμικο διαμέρισμα του Henry, το ασταμάτητο κλάμα του αφύσικου «μωρού» οδηγεί τη Mary στην τρέλα και απειλεί να διαλύσει την εύθραυστη καθημερινότητά τους. Το όνειρο της γαλήνιας πατρότητας μετατρέπεται σε έναν ασταμάτητο εφιάλτη, καθώς ο Henry βυθίζεται ολοένα και περισσότερο σε φόβους, άγχος και εφιαλτικές οπτασίες. Ίσως το παράξενο τραγούδι που ακούγεται από το καλοριφέρ να είναι η μόνη του παρηγοριά.
Η γνωστή εμμονή του Lynch με καταστάσεις που ποτέ δεν είναι ακριβώς αυτό που φαίνονται, είναι ήδη εδώ πλήρως ανεπτυγμένη: το κοτόπουλο που σερβίρεται για δείπνο αρχίζει να κινείται και να αιμορραγεί, το καλοριφέρ στο δωμάτιο του Henry μοιάζει να κατοικείται από μια κοπέλα με τεράστια μάγουλα, το μωρό είναι ένα παράξενο πλάσμα που θυμίζει εξωγήινο. Όλα μαζί συνθέτουν ένα από τα πιο εφιαλτικά και γκροτέσκα κινηματογραφικά παραμύθια για την πατρότητα.
5. Bones and All (dir. Luca Guadagnino) – Ενηλικίωση, λαγνεία και κανιβαλισμός
Στη δεύτερη – και μέχρι στιγμής τελευταία – συνεργασία του με τον Timothée Chalamet, ο Luca Guadagnino δίνει σάρκα και οστά (pun intended) στο, κατά τη γνώμη μου, κάτω του μετρίου βιβλίο της Camille DeAngelis. Συνεχίζει το σερί του στις λογοτεχνικές διασκευές, αναβαθμίζοντάς τες σε εμπειρίες με ιδιαίτερη υφή, ζωντανούς χαρακτήρες και ενδιαφέρουσες σχέσεις μεταξύ τους. Στην περίπτωση του Bones and All πολλά θα μπορούσαν να έχουν πάει στραβά, όμως ο Guadagnino πετυχαίνει μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στη γραφική, σοκαριστική βία και τη λαγνεία, με νύξεις μελαγχολίας, ισορροπία σπάνια για το γκροτέσκο σινεμά.
Πλοκή: Βιρτζίνια, 1988. Η απομονωμένη μαθήτρια Maren, που δεν έχει καμία πραγματική ανάμνηση από τη μητέρα της, αποφασίζει να το σκάσει από το σπίτι και να ξεκινήσει ένα μακρύ ταξίδι για να τη βρει. Καθώς περιπλανιέται στην Αμερική της εποχής Ρέιγκαν, έρχεται αντιμέτωπη με τις βίαιες, κανιβαλικές παρορμήσεις της και με την ενοχή που τις συνοδεύει. Στον δρόμο γνωρίζει τον Lee, έναν γοητευτικό, εξίσου περιθωριακό νεαρό, που μοιράζεται το ίδιο «χάρισμα» (ή κατάρα). Μαζί διασχίζουν την αμερικανική ενδοχώρα, προσπαθώντας να βρουν τρόπο να συνυπάρξουν με αυτό που είναι, να αγαπήσουν και να αγαπηθούν, χωρίς να καταστρέψουν ο ένας τον άλλον. Τι σημαίνει, τελικά, να παραδίδεσαι σε έναν έρωτα που σε τρώει «ως το κόκαλο»;
Το Bones and All κινείται στα όρια του γκροτέσκου: είναι σαφώς πιο ήπιο από άλλες ταινίες της λίστας, αλλά περιέχει σκηνές που μπορούν άνετα να χαρακτηριστούν γκροτέσκες. Ταυτόχρονα, λειτουργεί ως ιδιόμορφη ταινία ενηλικίωσης και ως μελαγχολικό σχόλιο πάνω στην κατάρρευση της ψευδαίσθησης του αμερικανικού ονείρου.
