Στο Ημερολόγιο ενός τρελού διαβάζουμε για έναν χαμηλόβαθμο υπάλληλο γραφείου, ο οποίος οδηγείται στο παραλήρημα, τη μεγαλομανία και τελικά το φρενοκομείο, αν είναι να διατηρήσουμε και τον όρο της εποχής. Ο ασφυκτικός κλοιός του γραφειοκρατικού καθεστώτος δίνει το παρόν και στο συγκεκριμένο έργο του Νικολάι Γκόγκολ. Ο ήρωας, καθηλωμένος στον πάτο της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, με τη φτώχεια και την αφάνεια να τον ταλανίζουν καθημερινά, ερωτεύεται την κόρη του διευθυντή του. Καθώς εκείνη ανήκει στην αριστοκρατία και είναι απλησίαστη για τον ήρωα, ο τελευταίος καταφέρνει να μάθει περισσότερα για τη ζωή της μέσα από την αλληλογραφία του σκύλου της με έναν άλλο σκύλο-φίλο (!)
Αποφεύγοντας να προϊδεάσουμε όσους δεν έχουν διαβάσει το έργο, θα παραλείψουμε το κομμάτι της αλληλογραφίας και όσων διαδραματίζονται μετέπειτα στην πλοκή. Για να δώσουμε όμως μία ιδέα από το κείμενο:
«Είπαν πως έρχεται ο διευθυντής. Πολλοί απ’ τους υπαλλήλους έτρεξαν ποιος να πρωτοπεράσει για να μοστράρουν ο καθένας στα μούτρα του, αλλά εγώ ούτε που σάλεψα. Όταν περνούσε απ’ το τμήμα μας, όλοι ανασκουμπώθηκαν. Εγώ ωστόσο έμεινα όπως ήμουν! Τι διευθυντής; Εγώ να σηκωθώ μπροστά του; Ποτέ!» (από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, εξαντλημένη έκδοση).
Μέσα λοιπόν στην ψυχωτική του κατάσταση, ο ήρωας καταλήγει… στην Ισπανία. Σύντομα ανακαλύπτει πως πρόκειται για πολύ παράξενη χώρα. Γιατί οι άνθρωποι τον λούζουν με κρύο νερό; Γιατί τον χτυπάνε; Γιατί δεν τον ακούνε; Γιατί τον βασανίζουν;
Το Ημερολόγιο ενός τρελού είναι γραμμένο σε πρώτο ενικό πρόσωπο, πράγμα που δεν συναντάται στα υπόλοιπα έργα του Γκόγκολ. Η πλοκή ξεδιπλώνεται μέσα από τα μάτια του ήρωα, από το ημερολόγιο του παραλόγου του. Η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο και η εσωτερική εστίαση «επιτρέπουν στον αναγνώστη να δει την ψυχική κατάρρευση βήμα προς βήμα και όχι την προβολή του από το εξωτερικό».
Η ψυχική διαταραχή κατέχει φυσικά κεντρικό ρόλο στο συγκεκριμένο έργο, το οποίο άλλωστε βασίστηκε σε άρθρα εφημερίδων της εποχής για τους τροφίμους των ψυχιατρείων. Το ημερολόγιο ενός τρελού «αποτελεί μία από τις πρώτες περιγραφές της σχιζοφρένειας, έχοντας αποτελέσει ένα σημαντικό σημείο αναφοράς για ερευνητές και ψυχιάτρους που μελετούν την ιστορία της θεραπείας της ψυχικής ασθένειας πριν από τη σύγχρονη εποχή» (από την περίληψη του βιβλίου, εκδόσεις Ερατώ).
Ο ήρωας βρίσκει διέξοδο από το υπαρξιακό του άγχος και την κοινωνική αφάνεια μέσα από τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Από τη στιγμή που η τελευταία είναι απεχθής, την παραποιεί για να την αντέξει. Ο συγγραφέας διατηρεί μια οξυδερκή ματιά για την ψυχική ασθένεια, που τη μετατρέπει σε όχημα για να θίξει την κοινωνική υποκρισία, την ασφυκτική γραφειοκρατία, τη ματαιότητα και το ίδιο το παράλογο της κοινωνίας, που απεικονίζονται στον καμβά της Αγίας Πετρούπολης. Θέματα επίκαιρα και διαχρονικά.
Αναμφίβολα, το Ημερολόγιο ενός τρελού είναι ένα απολαυστικό διήγημα, που διαβάζεται από την αρχή ως το τέλος χωρίς παύσεις. Ας σημειωθεί επίσης πως η συγκίνηση δεν λείπε από το έργο. Ο Νικολάι Γκόγκολ καταφέρνει να ελκύσει το δάκρυ από το γέλιο. Το κλείσιμο του διηγήματος, αναπάντεχο ίσως συγκριτικά με το γενικότερο ύφος της αφήγησης, είναι βαθιά συγκινητικό, σχεδόν σπαρακτικό. Κατά τη γνώμη μου, ο συγγραφέας έχει πετύχει πλήρως να μας προσφέρει ενσυναίσθηση για τον ήρωα, την αποδιοργάνωσή του ως μια κραυγή απελπισίας, τον πόνο, τη μοναξιά και την εγκατάλειψη. Όπως και το Παλτό, το Ημερολόγιο ενός τρελού είναι ένα κλασικό έργο, που χωρίς δεύτερη σκέψη τοποθετείτε στον κατάλογο: «βιβλία που πρέπει να διαβάσει κανείς».
