Το ερώτημα σχετικά με την δημιουργία των σύγχρονων εθνών έχει απασχολήσει δεκάδες ιστορικούς και παραμένει ένα από τα πιο πολυσυζητημένα ιστορικά θέματα της σημερινής εποχής, εξαιτίας της σημαντικότητας που μας προσδίδει η εκάστοτε εθνική ταυτότητα. Η συζήτηση ξεκίνησε κυρίως γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα, από ένα σύνολο ιστορικών οι οποίοι υποστήριξαν πως τα έθνη αναδύθηκαν φυσικά και ίσως αναπόφευκτα από προηγούμενες κοινότητες με παρόμοια γλώσσα και πολιτισμό. Άλλοι μελετητές ισχυρίστηκαν ότι τα έθνη είναι ένα «ιστορικά οικουμενικό φαινόμενο». Το άρθρο αυτό θα εξετάσει τις δύο αυτές παλαιότερες απόψεις και θα εξηγήσει γιατί οι σημερινοί ιστορικοί υποστηρίζουν πως το έθνος είναι ένα κατασκεύασμα του 19ου αιώνα.
Κοινότητες που μοιράζονταν μια κοινή κουλτούρα, θρησκεία, γλώσσα, αξίες, εχθρούς και λοιπά υπήρχαν πράγματι από την αρχή της ανθρωπότητας, ήταν ωστόσο αυτές οι κοινότητες έθνη;
Ο Ιστορικός Charles Taylor, μελετώντας τις κοινότητες λίγα χρόνια πριν το ξεκίνημα της σύγχρονης εποχής, απαντάει πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Παίρνοντας ως παράδειγμα τις κοινότητες της Γαλλίας, τον 17ο αιώνα, εξηγεί πως ήταν δομημένες με έναν βαθύτατα διαφορετικό τρόπο από την σημερινή Γαλλική Δημοκρατία. Ένας κάτοικος της Γαλλίας του 17ου αιώνα, ανήκε στην ευρύτερη κοινότητα, όντας μέρος ενός κομματιού της. Με άλλα λόγια, ένας χωρικός ήταν συνδεδεμένος με έναν αριστοκράτη, και ο αριστοκράτης με τον βασιλιά. Ή ένας έμπορας ανήκε σε μια δημοτική αρχή η οποία με την σειρά της επικοινωνούσε με το ευρύτερο βασίλειο ή ανήκε σε ένα δικαστικό κοινοβούλιο (Parlement) το οποίο ήταν αναγνωρισμένο από τον βασιλιά. Έτσι δημιουργούνταν ένα πυκνό δίκτυο αλληλένδετων ιεραρχιών που επί της ουσίας αποτελούσε το Βασίλειο της Γαλλίας. Αντιθέτως, η σύγχρονη έννοια της ιθαγένειας είναι ιεραρχικά οριζόντια, ή με μία έννοια «άμεση». Με οποιονδήποτε τρόπο κι αν συνδέεται κανείς με την υπόλοιπη κοινωνία, το να είναι πολίτης είναι μια ξεχωριστή και αυτούσια ιδιότητα. Ένας πολίτης ανήκει αυτόματα και κατευθείαν στο έθνος του, χωρίς να χρειάζεται να έχει την οποιαδήποτε συσχέτιση με κάποιον φορέα της κοινότητας. Συνοπτικά, ένας πολίτης της Γαλλίας είναι αυτόματα μέλος της Γαλλικής Δημοκρατίας, αντιθέτως ένας υπήκοος της Γαλλίας του 17ου αιώνα ήταν μέρος μιας κοινότητας η οποία με μια σειρά αλληλεπιδράσεων ανήκε στο Βασίλειο της Γαλλίας.
Παρομοίως, η άποψη ότι η ενοποίηση του πυκνού αυτού δικτύου ιεραρχιών σε σύγχρονο έθνος αποτελεί αναπόφευκτο, ή φυσικό γεγονός, εμπεριέχει σοβαρές αντιφάσεις. Σημαντικοί ιστορικοί, όπως ο Ernest Gellner, υποστηρίζουν πως η διαδικασία της δημιουργίας ενός ενωμένου έθνους ήταν «εξαναγκαστική». Διότι, όπως αναφέρουν, η Βιομηχανική Επανάσταση του 18ου αιώνα και η άνοδος του καταναλωτισμού δημιούργησε την ανάγκη για μια κοινή γλώσσα και κουλτούρα που θα αντικαταστούσε τις τοπικές διαλέκτους και παραδόσεις, βοηθώντας έτσι την εμπορική συναλλαγή. Έτσι λοιπόν, οι άνθρωποι «έπρεπε» να ενστερνιστούν μια ομογενή κουλτούρα η οποία επί της ουσίας μετονομάστηκε εθνική.
Βλέποντας λοιπόν ότι τα έθνη ήταν κατασκευασμένες κοινότητες, ενωμένες με απώτερο σκοπό την κάλυψη των αναγκών μιας νέας οικονομικής πραγματικότητας, ο ιστορικός Benedict Anderson στο βιβλίο του, Imagined Communities, όρισε το έθνος ως μια «φανταστική πολιτική κοινότητα». Είναι «φανταστική», αναφέρει, διότι τα μέλη ακόμα και των μικρότερων εθνών μπορεί ποτέ να μην βρεθούν μεταξύ τους, αλλά στη φαντασία τους ακμάζει μια εικόνα ενότητας και κοινής κληρονομιάς. Η διαδικασία με την οποία μια φανταστική κοινότητα δημιουργείται – αναλύει στο βιβλίο του – είναι μέσω του καπιταλιστικού τύπου, όπου βιβλία και εφημερίδες θα δημιουργούσαν την αίσθηση της εθνικής κοινότητας στην άρχουσα τάξη και ύστερα στους απλούς πολίτες. Φυσικά ο καπιταλιστικός τύπος δεν είναι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο μια εθνική φαντασίωση μπορεί να δημιουργηθεί. Σε χώρες στην Αφρική και στην Ασία όπου ο καπιταλισμός δεν είχε ακόμα εξελιχθεί, επιβλήθηκε μια κοινή εθνική φαντασίωση για να ανταπεξέλθουν τα της αποικιοκρατίας.
Οι φανταστικές αυτές κοινότητες τώρα διατηρούνται και αναπαράγονται διαρκώς μέσω της συνεχούς ανακατασκευής της κοινής ταυτότητας. Όπως είχε πει και ο πολιτικός Massimo D’Azeglio λίγο μετά την ενοποίηση του Ιταλικού έθνους το 1860: «Φτιάξαμε την Ιταλία, τώρα πρέπει να φτιάξουμε τους Ιταλούς». Οι ιστορικοί Eric Hobsbawm και John Breuily ανέδειξαν μέσα από το έργο τους πως οι τοπικές παραδόσεις χρησιμοποιήθηκαν για να προσδώσουν μια συνείδηση κοινής καταγωγής. Ο Hobsbawm υποστηρίζει ότι το εθνικό μένος ακμάζει μέσα από τα μνημεία πολέμων, νεκροταφείων, εθνικών απελευθερωτών, αγάλματα πατριωτών και μαρτύρων. Μέσα από τα σχολικά βιβλία, τους άτλαντες, τα μουσεία, την δημόσια ψυχαγωγία, τον στρατό και τις παρελάσεις. Το Νεοελληνικό έθνος για παράδειγμα οικειοποιείται την αρχιτεκτονική της Αρχαίας Αθήνας ή περηφανεύεται για την εφεύρεση της Δημοκρατίας στην πρωτεύουσα του, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα που να συνδέει το περιορισμένο πόλις-κράτος της Αρχαίας Αθήνας με το σαφώς εκτενέστερο έθνος της Ελλάδας – το οποίο περιέχει περιοχές τις οποίες οι Αρχαίοι Αθηναίοι θα θεωρούσαν εχθρικές. Παρομοίως, ένας Γάλλος ιστορικός έχει εξηγήσει ότι η φλαμανδική γλώσσα που διδάσκεται στους Βέλγους σήμερα, δεν έχει καμία σχέση με τη γλώσσα που οι μανάδες και οι γιαγιάδες της Φλάνδρας μιλούσαν στα παιδιά τους. Είναι λέει «μεταφορικά» και όχι ουσιαστικά η «μητρική τους γλώσσα».
Πέραν του κοινού παρελθόντος, μια σημαντική προϋπόθεση για την δημιουργία της εθνικής φαντασίωσης είναι η ένοπλη σύγκρουση και ο κοινός εχθρός. Το εθνικό μένος άκμασε τον 19ο αιώνα ως αποτέλεσμα των πολέμων και των καταδρομών. Οι κατακτήσεις του Ναπολέοντα στην Ευρώπη βοήθησαν στη δημιουργία της Γερμανικής, Ιταλικής και Ρωσικής εθνικής φαντασίωσης. Παρομοίως επέδρασσε και ο Πρώτος και Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Γιατί όπως λέει ο μεγάλος Ιστορικός της σύγχρονης εποχής Christopher Bayly, η εθνική φαντασίωση ορίζεται από την εναντίωση στο «άλλο». Διότι το ποιος είμαι εγώ, ουσιαστικά ορίζεται με το ποιος δεν είμαι. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και τα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα δούλεψαν σκληρά στο να ορίσουν τους εκάστοτε «εχθρούς» των εθνών και όπως είχε πει ο Μέγας Δούκας Alexander Mikhailovich στα απομνημονεύματα του: «Χρειάστηκα πολύ εσωτερική δύναμη για να ξεπεράσω την ξενοφοβία που μου ενστάλαξαν οι καθηγητές της ρωσικής ιστορίας… Οι Γάλλοι ευθύνονταν για τις προδοσίες του Ναπολέοντα, οι Σουηδοί έπρεπε να πληρώσουν το κακό που προκάλεσαν στη Ρωσία από τον Karl XII…»
Όντας άνθρωποι, μας είναι δύσκολο να βγάζουμε τα γυαλιά του νεωτερισμού όταν βλέπουμε και αναλύουμε το παρελθόν. Έτσι συχνά καταλήγουμε να πέφτουμε σε αναχρονιστικές παγίδες πρωτόγονων εθνικών φαντασιώσεων. Ο Hobsbawm ορθά υποστηρίζει ότι μόλις πριν έναν αιώνα η έννοια της τυποποιημένης εδαφικής έκτασης ήταν κάτι που σπάνια θα σκεφτόταν κανείς. Κοιτάζοντας διεξοδικά τις ιστορικές πηγές γίνεται σαφές ότι το έθνος είναι μια σύγχρονη φανταστική κοινότητα, κατασκευασμένη για να εκπληρώσει την νέα οικονομική πραγματικότητα. Κοινότητες που στο παρελθόν μπορεί να μην τους ένωνε απολύτως τίποτα, απέκτησαν τον 19ο αιώνα μια κοινή φαντασίωση ότι ανήκουν στο ίδιο έθνος, έτσι η διεξαγωγή του εμπορίου σε μεγάλες εκτάσεις διευκολύνθηκε. Τίποτα φυσικά δεν μας βεβαιώνει ότι σε περίπτωση που αυτή η οικονομική πραγματικότητα αλλάξει, δεν θα διαμορφώσει μαζί της και νέου είδους φαντασιώσεις. Μπορεί δε να είμαστε και μάρτυρες, πολύ σύντομα, μιας τέτοιας ιστορικής αλλαγής, μιας και η παγκοσμιοποίηση είναι αναγκαία για τη διεξαγωγή του διεθνούς εμπορίου.
Πηγές:
Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origins and Spread of Nationalism(London: Verso, 2006).
The Invention of Tradition, ed. by Eric Hobsbawm and Terence Ranger (Cambridge: Cambridge University Press, 2012).
The State of the Nation: Ernest Gellner and the theory of Nationalism, ed. by John A Hall (Cambridge: Cambridge University Press, 1998).
