Πόση αλήθεια χωράει ένας μύθος;
Την εποχή που η ορθολογική σκέψη και, κυρίως, η επιστημονική εξήγηση και κρίση έμοιαζαν -και τωόντι ήταν- μακρινή όσο και δυσνόητη ανθρώπινη κατάκτηση, η μυθολογία εμφανίστηκε ως «από μηχανής θεός», για να ξεπεράσει το απροσπέλαστο κώλυμα ερμηνείας του κόσμου, για να βγάλει τον άνθρωπο από την συνεχή απορία. Κάθε πολιτισμός που μετράει από αρχαιοτάτων χρόνων βρίθει μυθολογικών αφηγήσεων, οι οποίες προσπαθούσαν να αμβλύνουν το τέλμα της ανθρώπινης άγνοιας. Ωστόσο, όπως προδίδει και η ετυμολογία της λέξης «μυθολογία» ( μύθος + λέγω = αφηγούμαι μυθικές διηγήσεις), το περιεχόμενο των μύθων, δεν ταυτίζεται τις περισσότερες φορές -ή ορθότερα σχεδόν καμία φορά – με την αποτύπωση γεγονότων αληθινών και βάσιμων. Αντίθετα, μέσα από επίπλαστες και ορισμένες φορές αλληγορικές διηγήσεις, προσανατολίζεται στην -ίσως πιο λυρική και ποιητική- ερμηνεία του κόσμου. Ανάχθηκε, έτσι λοιπόν, ο μύθος, στο βασικό και μοναδικό, κατ’ ουσίαν, μέσο κατανόησης της πραγματικότητας εν γένει και έτσι τέθηκε στο επίκεντρο της ανθρώπινης σκέψης, προκειμένου να αιτιολογήσει όσα η λογική δεν ήταν ακόμα σε θέση να συλλάβει. Έχοντας αποκτήσει πλέον τέτοιο εκτόπισμα στην ανθρώπινη νοοτροπία, αναπόφευκτος στάθηκε ο συγκερασμός του μύθου με την τέχνη, αλλά και την θρησκεία. Έτσι, ο μύθος κατάφερε να εμφιλοχωρήσει προοδευτικά σε πολλές εκφάνσεις της ανθρώπινης καθημερινότητας και να αποτελεί αναπόσπαστο πολιτιστικό στοιχείο πολιτισμών και λαών.
Η συσχέτιση της μυθολογίας και της θρησκείας
Στις μυθικές αφηγήσεις όλων των αρχαίων λαών, υπάρχει πληθώρα αναφορών στους θεούς τους, στην γένεση αυτών και τον τρόπο με τον οποίο αυτοί λατρεύονταν και αλληλεπιδρούσαν με τους ανθρώπους. Εξαίρεση δεν θα μπορούσε να αποτελεί η αρχαιοελληνική μυθολογία, η οποία εδράζεται στην θεογονία, ενώ η παρουσία των θεών σε κάθε ένα μύθο ξεχωριστά είναι αισθητή και διάχυτη. Μάλιστα, τις συγκριτικά λιγότερες φορές που οι μύθοι της αρχαίας Ελλάδας δεν εξιστορούν αποκλειστικά και μόνο τα κατορθώματα των θεών, οι τελευταίοι είχαν άμεση εμπλοκή στα ανθρώπινα τεκταινόμενα. Και αφού, όπως ήδη επισημάνθηκε, η μυθολογία χρησιμοποιούνταν για να αιτιολογήσει γεγονότα, και η ύπαρξη των θεών, κατ’ αντιστοιχίαν, στους ανθρώπινους μύθους εξυπηρετούσε κάποια σκοπιμότητα.
Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα μύθων της αρχαίας Ελλάδας, που εκκινούν από θεϊκή παρέμβαση είναι ο μύθος του Τρωϊκού πολέμου, που απασχόλησε τον Όμηρο, αλλά και άλλους μεταγενέστερους ποιητές, ιστοριογράφους, μελετητές. Δεδομένου, όμως, αυτών που έχουν προ λεχθεί, ποια ακριβώς είναι η στόχευση αυτής της μυθικής αφήγησης; Για ποιον λόγο κατασκευάστηκε ο μύθος και με ποιο αντικειμενικό ιστορικό γεγονός αντιστοιχεί; Τελικά, ο πόλεμος έγινε για την Ωραία Ελένη, ή μήπως πίσω από το περίβλημα του μύθου αναδύεται μία άλλη πραγματικότητα;
Ο μύθος του Τρωικού πολέμου
Ο Τρωικός πόλεμος πρόκειται για μια δεκαετή πολεμική σύρραξη ανάμεσα στο ελληνικό φύλο που κατοικούσε την περιοχή των Μυκηνών (ο Όμηρος, γράφοντας βέβαια αναχρονιστικά, αναφέρεται σε αυτούς με την ονομασία Αχαιοί ή Αργείοι ή Δαναοί) και τους Τρώες. Χρονικά, τοποθετείται γύρω στα 1250 π.Χ., σύμφωνα με την επικρατέστερη πηγή, τον Ηρόδοτο. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες απόψεις, που εισάγουν διαφορετική χρονολόγηση. Όλες, όμως, συγκλίνουν στον ίδιο αιώνα, τον 12ο. Ο τόπος διεξαγωγής ήταν το βασίλειο της Τροίας, στην σημερινή Μικρά Ασία, αλλά και τα γειτονικά σε αυτό κράτη, που συμμετείχαν επικουρικά. Σύμφωνα με την μυθολογική αφήγηση, αφορμή του δεκαετούς πολέμου, αποτέλεσε η αρπαγή της Ωραίας Ελένης από τον πρίγκηπα της Τροίας, Πάρη. Παρόλα αυτά, αδιαμφισβήτητο στοιχείο αποτελεί η ιστορική και αρχαιολογική επικύρωση ότι ο Τρωικός πόλεμος δεν περιορίζεται στα όρια του μύθου, αλλά παρουσιάζει και ιστορική υπόσταση.
Οι περισσότερες πηγές πληροφόρησης για τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου εντοπίζονται στα Ομηρικά Έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ενώ άλλες πληροφορίες αντλούνται τόσο από την ελληνική μυθολογία στο σύνολό της, όσο και από τα υπόλοιπα έπη του Τρωικού επικού κύκλου. Παράλληλα, μέρος πληροφοριών εμπεριέχεται και σε έργα αρχαίων τραγωδών όπως ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης, οι οποίο όπως είναι πιθανό αξιοποίησαν, βέβαια, τις προγενέστερες από αυτούς πηγές.
Η μυθολογική προσέγγιση του Τρωικού πολέμου
Ακόλουθα με τον μύθο, αίτιο του πολέμου ονομάστηκε η διένεξη ανάμεσα στις θεές Αφροδίτη, Ήρα και Αθηνά για το ποια από τις τρείς είναι ομορφότερη, απόφαση την οποία κλήθηκε να πάρει, έπειτα από παρότρυνση του Δία, ο νεαρός πρίγκηπας Πάρης. Ο μύθος του Τρωικού πολέμου εμφανίζεται να έχει μεγάλο εκτόπισμα και σε άλλες, μεταγενέστερες, μυθολογικές αφηγήσεις, επιβεβαιώνοντας εν τοις πράγμασι τον αντίκτυπο που είχε στην αρχαία ελληνική -και όχι μόνο-παράδοση.
Το μήλον της Έριδος
Βρισκόμαστε στη Φθία, στους γάμους της Νηρηίδας Θέτιδας και του Πηλέα, γιου του Αιακού. Ο Δίας ερωτεύτηκε την Θέτιδα, όμως πληροφορήθηκε ότι υπήρχε μία προφητεία σύμφωνα με την οποία ο γιος της θα γινόταν σπουδαιότερος από τον πατέρα του. Γι’ αυτό, αποφάσισε να παντρέψει τη θαλάσσια θεότητα με τον Πηλέα, βασιλιά της Φθἰας, προκειμένου να αποφύγει την πλήρωση του χρησμού, παρά τις αντιδράσεις της Θέτιδας. Στον γάμο ήταν προσκεκλημένοι όλοι οι θεοί, πλην της Έριδος, στην οποία είχε απαγορευτεί η είσοδος, καθώς προκαλούσε παντού διχόνοια και διαμάχες. Και γι’ αυτό, ως αντίποινα στην βούληση του Δία, η Έρις άφησε στον χώρο της γαμήλιας τελετής ένα χρυσό μήλο που επάνω έγραφε «τη καλλίστη» (=στην ομορφότερη ). Σύμφωνα με τον μύθο, οι τρεις θεές Αφροδίτη, Ήρα και Αθηνά ανταγωνίζονταν για το ποια ήταν «η καλλίστη» και αποφάσισαν να εμπιστευτούν την κρίση των υπόλοιπων θεών.
Η κρίση του Πάρη
Καθώς η διαμάχη οξυνόταν, κανείς θεός δεν ήθελε να τοποθετηθεί υπέρ μίας εκ των τριών αντιμαχόμενων θεοτήτων, γι’ αυτό επενέβη ο Δίας. Ο βασιλιάς των κεραυνών διέταξε τον Ερμή να οδηγήσει τις θεές στον νεαρό πρίγκηπα Πάρη (ή και Αλέξανδρο), ο οποίος έβοσκε το κοπάδι του στο όρος Ίδη της Τροίας. Οι τρεις θεές εμφανίστηκαν μπροστά στον πρίγκηπα γυμνές και η κάθε μία του υποσχέθηκε κάτι διαφορετικό ως αντάλλαγμα για την επιλογή του. Η Αθηνά του υποσχέθηκε να τον εφοδιάσει με σοφία και επιδεξιότητα στην μάχη. Η Ήρα δεσμεύτηκε να του χαρίσει ηγετικές ικανότητες και την ευγλωττία να καθοδηγεί τα πλήθη. Τέλος, η Αφροδίτη του έταξε την ομορφότερη γυναίκα στον κόσμο, την Ελένη, την γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης. Ο Πάρης, ως αφελής νέος, επέλεξε το τρίτο δώρο, και άρα έδωσε το μήλο στην Αφροδίτη.
Ωστόσο, την στιγμή που ο Πάρης καθοδηγούμενος από την ερωτική του επιθυμία για την ομορφότερη γυναίκα στον κόσμο, επέλεγε να δώσει το μήλο στην Αφροδίτη, αγνοούσε ότι στις φλέβες του έρρεε βασιλικό αίμα. Μέχρι εκείνη την στιγμή, ζούσε ως παιδί βοσκού στο όρος Ίδη, όπου είχε εγκαταλειφθεί από τους γονείς του όντας νεογέννητος. Ο μύθος λέει ότι όταν η Εκάβη ήταν έγκυος στον Πάρη, είχε δει σε όνειρο ότι το παιδί που θα γεννούσε θα έκαιγε την πόλη και για αυτό πάρθηκε αυτή η απόφαση. Τον κακό οιωνό του ονείρου επιβεβαίωνε και η χρησμοδότηση σύμφωνα με την οποία το παιδί αυτό θα στεκόταν η αφορμή για την ολοσχερή καταστροφή της Τροίας. Έτσι, ο Πρίαμος και η Εκάβη, φοβούμενοι την εκπλήρωση του χρησμού, άφησαν το μωρό στο όρος Ίδη, για να το μεγαλώσουν οι βοσκοί. Παρόλα αυτά, μετά την κρίση του πάνω στο ζήτημα της θεϊκής διένεξης, πληροφορήθηκε για την βασιλική καταγωγή του, και επέστρεψε στο παλάτι όπου έγινε δεκτός με χαρές και τιμές.
Η αρπαγή της ωραίας Ελένης
Η επανένταξη του Πάρη στη βασιλική οικογένεια σήμανε την τελευταία πράξη για την αρπαγή της Ωραίας Ελένης. Ενώ, όπως λέει ο μύθος, ο Πάρης βρισκόταν στο παλάτι του Μενέλαου ως φιλοξενούμεν;oς του και επικεφαλής τρωικής αντιπροσωπείας, με τη βοήθεια της Αφροδίτης απήγαγε την Ελένη, με ή χωρίς την θέληση της τελευταίας. Έτσι, έχοντας στα πλοία του τα πολύτιμα λάφυρα του βασιλείου της Σπάρτης και το πολυτιμότερο από αυτά, την γυναίκα του βασιλιά, Ελένη, έπλευσε προς την Τροία. Ο Μενέλαος, αντιλαμβανόμενος το μέγεθος της ύβρεως που διέπραξε ο Πάρης προς το πρόσωπό του, δηλαδή την προσβολή της τιμής του με την αρπαγή της γυναίκας τους, κυριεύτηκε από ανάγκη για εκδίκηση, για αποκατάσταση της τιμής του. Έτσι, στράφηκε στον αδελφό του και βασιλιά των Μυκηνών, Αγαμέμνονα για παροχή βοήθειας. Οι δυο τους, ενεργοποιώντας και την παλιά υπόσχεση που, σύμφωνα με τον μύθο, είχαν δώσει όλοι οι υποψήφιοι μνηστήρες της Ελένης, ότι θα την προστατεύσουν σε περίπτωση κινδύνου, συγκέντρωσαν στρατό και κατευθυνθήκαν στην Τροία. Η έναρξη του πολέμου ήταν επί θύραις.
Πάντως, σύμφωνα με την αναφορά του Ηρόδοτου στο έργο του «Ιστορίαι» για την αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη, ο τελευταίος δεν εμφανίζεται να ανέμενε κυρώσεις για την παράνομη -βέβαια- πράξη του. Ο Ηρόδοτος, που ως ιστορικός προσπάθησε να προάγει στο έργο του την αντικειμενικότητα αλλά και τη λογική βολιδοσκόπηση των γεγονότων, δίνει διαφορετική απόχρωση στον αποσυμβολισμό του μύθου. Όμως, αξιοποιώντας παραδείγματα, όπως την αρπαγή της Μήδειας από τον Ιάσωνα, εξηγεί γιατί ο Πάρης δεν περίμενε αντίδραση από την ελληνική πλευρά. Ίσως έβλεπε την δική του παράνομη ενέργεια ως αντιστάθμισμα στην επίσης παράνομη ενέργεια του Ιάσωνα, ως φυσική αποκατάσταση ενός -άγραφου κατ΄ανάγκη- δικαίου.
Η Ιστορική προσέγγιση του Τρωικού πολέμου
Αφαιρώντας, όμως, το περίβλημα του μύθου, τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι ιστορικές αναφορές, αποδεικνύουν και επιβεβαιώνουν ότι ο Τρωικός πόλεμος, πράγματι υπήρξε, πράγματι έλαβε χώρα στα στενά του Ελλησπόντου και πράγματι αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα πολεμικά γεγονότα της εποχής του. Βέβαια, σαφέστατα δεν έγινε για την Ωραία Ελένη, όπως παραθέτει η ποιητική δημιουργία του Ομήρου και του Στησιχόρου. Ούτε για το είδωλο της έγινε, όπως γράφει ο Ευριπίδης στην σατυρική τραγωδία του με ομώνυμο τίτλο, μέσω της οποίας προσπαθεί να εμφιλοχωρήσει ένα αντιπολεμικό μήνυμα στην δίνη του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Τρωικός πόλεμος έγινε για την εξυπηρέτηση συμφερόντων οικονομικού και πολιτικού χαρακτήρα. Η γεωπολιτική και γεωστρατηγική θέση της Τροίας επέτρεπε σε αυτόν που την διοικούσε να ελέγχει το εμπόριο που περνούσε από την Ασία με κατεύθυνση την Ευρώπη. Με λίγα λόγια, ο έλεγχος των στενών του Ελλησπόντου υποσχόταν μεγάλη οικονομική ευρωστία σε όποιον τον κατείχε. Έτσι, αιτιολογείται ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος των ελληνικών φύλων στην άλλη πλευρά του Αιγαίου.
Τα αρχαιολογικά ευρήματα ως επισφράγιση της πραγματικότητας του γεγονότος
Ωστόσο, μολονότι η ιστορικότητα του πολέμου δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση, τίθεται σίγουρα υπό διερεύνηση ήδη από τα αρχαία χρόνια . Κοινό τόπο αποτελούσε η παραδοχή ότι τα πολεμικά γεγονότα που περιγράφονται από τον Όμηρο στα έπη του (κατά βάση στην Ιλιάδα) περιέχουν δόσεις υπερβολής, ενώ ο Θουκυδίδης προβληματίζεται ως προς τα δοθέντα αριθμητικά στοιχεία. Τέλος, υπάρχει και η άποψη ότι η διάδοση του μύθου υπήρξε αρκετά εκτεταμένη, καθώς ο Τρωικός πόλεμος έληξε με νίκη των Τρώων και όχι των Ελλήνων και οι τελευταίοι προσπάθησαν να συγκαλύψουν την ήττα τους.
Η επικρατούσα άποψη για πολλούς αιώνες ήταν ότι οι αφηγήσεις για τον Τρωικό πόλεμο, όπως παρατίθενται από τους ανωτέρω ιστορικούς, ποιητές και μυθογράφους, δεν ήταν παρά μυθεύματα χωρίς ιστορική βάση. Την άποψη αυτή κατέρριψε το 1870 ο αρχαιολόγος Ερρίκος Σλήμαν, ο οποίος δεν ασπαζόταν ότι επρόκειτο απλά για μυθολογία. Οι ανασκαφές που έγιναν στην Τροία, αποκάλυψαν 9 στρώματα της αρχαίας πόλης, το ένα πάνω στο άλλο. Εικάζεται, ότι η ομηρική Τροία, αυτή που υπέστη τις καταστροφές και την λεηλασία των Ελλήνων, είναι η έκτη ή έβδομη κατά σειρά. Μάλιστα, για την επισφράγιση ανακάλυψης της ομηρικής Τροίας στον χώρο που ισχυριζόταν ο Σλήμαν, αξιοποιήθηκε και η επιστήμη της γεωλογίας. Γεωλόγοι συνέκριναν την σημερινή μορφολογία του εδάφους στο εξεταζόμενο σημείο με τις ομηρικές αναφορές στην Ιλιάδα, καθώς και με την «Γεωγραφία» του Στράβωνα, και επιβεβαίωσαν την πλήρη ταύτιση.
Η αξιοποίηση επιπλέον πηγών
Η επιστήμη, όμως, της Ιστορίας, απαιτεί πολύπλευρη εξέταση προτού ιστορικοί και αρχαιολόγοι αποφανθούν οριστικά για την εγκυρότητα ενός γεγονότος. Γι’ αυτό, για την εξασφάλιση της πιστοποίησης ότι ο Τρωικός πόλεμος διεξήχθη όντως, αξιοποιήθηκαν και ευρύτερες πηγές. Λίγο μετά την ανακάλυψη της αρχαίας πόλης από τον Ερρίκο Σλήμαν, μελετητές αποφάσισαν να αξιοποιήσουν κείμενα των Χετταίων και των Αιγυπτίων που περιέχουν καταγραφές γεγονότων από την επικρατούσα χρονολογία διεξαγωγής και του πολέμου. Πράγματι, στην χεττικής προελεύσεως επιστολή Tawagalawa υπάρχει αναφορά για ένα μεγάλο βασίλειο δυτικά του Αιγαίου με την ονομασία Αχιγιάβα (κοινή ρίζα με την ελληνική ονομασία Αχαιοί), το οποίο ενεπλάκη σε πολεμική σύγκρουση με άλλο βασίλειο στην περιοχή της Τροίας.
Βιβλιογραφία:
- https://www.worldhistory.org/trans/el/1-427/u/
- https://www.worldhistory.org/trans/el/1-10357/u/
- https://www.offlinepost.gr/2022/01/18/troikos-kyklos-ta-epi-toy-troikoy-polemoy/
