Είμαστε συνηθισμένοι να αναζητούμε τις ύψιστες στιγμές των λογοτεχνών σε μεγάλα -σε μέγεθος και σημασία-, συμπαγή και, από κάθε άποψη, ολοκληρωμένα έργα τους. Και πράγματι, αυτό τείνει συνήθως να ισχύει. Συμβαίνει, όμως, η ίδια τέχνη να βρίσκεται με όλα τα χαρακτηριστικά της που μας αρέσουν ακόμα και σε πάρεργα ή ψήγματα. Τέτοιες αναγνωστικές ανακαλύψεις μάς κάνουν να αναρωτιόμαστε: άραγε είχε δίκιο ο Derrida να ψάχνει την ουσία τού έργου ενός συγγραφέα όχι στα κέντρα αλλά στις περιφέρειές του;
Ο Αισχύλος είναι ο πατέρας της τραγωδίας όπως ο Ηρόδοτος είναι της Ιστορίας. Δηλαδή, ενώ υπήρξαν τόσο τραγωδίες όσο και ιστορικές αφηγήσεις, αυτοί ήταν που έδωσαν και στις δύο τον καθιερωμένο χαρακτήρα τους. Γεννημένος το 525 π.Χ. στην Ελευσίνα, έλαβε (ως γόνος πλούσιας οικογένειας) παιδεία πλατιά και ουσιαστική, που έθρεψε εκείνο το βαθύ στοχαστικό πνεύμα που πλημυρίζει τα έργα του. Παρέλαβε την τραγωδία σαν μια αναπαραστατική αφήγηση μετά χορού και μουσικής, που με τη σειρά της είχε εξελιχθεί από τους θρησκευτικούς ύμνους στον Βάκχο, και τη μετέτρεψε σε θέατρο. Η εισαγωγή του δευτεραγωνιστή και των διαλογικών μερών, η επέκταση σε μη διονυσιακά θέματα, είναι μερικές μόνο απ’ τις καινοτομίες του. Τα ενενήντα έργα του περιέχουν μερικές από τις ωραιότερες σελίδες της αρχαίας μα και της παγκόσμιας ποίησης. Κι όμως μόνο επτά έχουν διασωθεί ολόκληρα, και εκατοντάδες αισχύλεια ψήγματα* να φέρονται γύρω τους σαν δακτύλιοι ενός πλανήτη.
Όλα αυτά μπορεί να είναι λίγο-πολύ γνωστά από τα σχολικά χρόνια, ίσως κι απ’ τα φοιτητικά. Δεν γίνεται όμως πολύ συχνά κατανοητό το περιεχόμενό τους. Η τραγωδία γεννήθηκε από τη λατρεία του Διονύσου, δε συνδέθηκε απλά μαζί της. Ακόμη κι αφότου αυτονομήθηκε σαν τέχνη από τη στενά θρησκευτική υμνολογία, ο Βάκχος δήλωνε πάντα παρόν εντός της. Η μουσική της (το βασικό της στοιχείο κατά τον Νίτσε), τα χορικά, ο γενικός λυρισμός, εγγράφονταν στην ίδια ιερή μανία των βεβακχευμένων, τη μανία που κατά τον Πλάτωνα προϋποθέτει κάθε πραγματικά μεγάλη ποίηση. Ο Αισχύλος, ο μουσικότερος των τριών τραγικών, μάς έχει παραδώσει υποβλητικά χορικά που αντηχούν τον αρχέγονο διονυσιασμό που λανθάνει στην αττική τραγωδία -πράγμα που φαίνεται ίσως περισσότερο στα ψήγματα των χαμένων τραγωδιών του παρά στις σωζόμενες. Κι ακόμα σημαντικότερο είναι ό,τι θρέφει αυτή την τέχνη: η διονυσιακή κοσμοθέαση των αρχαίων που ανέδειξε ξανά ο Νίτσε, ο ιδιότυπος αρχαιοελληνικός πεσιμισμός (αν όχι “μηδενισμός”), που μπορεί ταυτόχρονα να θεάται το Τίποτα της ύπαρξης και να λέει το ουσιαστικότερο ΝΑΙ στη ζωή, εκφράζεται συνέχεια -ρητά ή άρρητα- μέσα στον βαθιά μεταφυσικό αισχύλειο στοχασμό, ακόμα και στα πιο “ασήμαντους” στίχους του.
Αυτής της τέχνης τα σωζόμενα κομμάτια, συγκεντρωμένα από ποικίλες αρχαίες ή και μεσαιωνικές πηγές, όμορφα μεταφρασμένα από τον Τάσο Ρούσσο, φτάνουν σ’ εμάς ως μάρτυρες του βάθους ενός έργου που μόνο οι κορφές του μάς απέμειναν. Είναι αρκετά, όμως, για να εκτιμήσει ο κατάλληλος αναγνώστης, χρησιμοποιώντας και τη φαντασία του, τη παρουσία του μεγαλείου του δημιουργού τους σε ολόκληρη τη καλλιτεχνική του πορεία. Η αισχύλεια τραγωδία, μέσα ακόμα κι από τα ψήγματά της, ασκεί τη πασίγνωστη γοητεία της.
*Τα Αποσπάσματα του Αισχύλου κυκλοφορούνται από τις εκδόσεις Κάκτος, σε μετάφραση Τάσου Ρούσσου.
