Η εκπαίδευση στην Ελληνική Επανάσταση (1821-1830) αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο για τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους και της δημοκρατικής του ταυτότητας. Η μόρφωση ήταν αναγκαίο αίτημα, άρρηκτα δεμένο με τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, και μετατράπηκε σε πρωταρχικό στόχο τόσο για τους αγωνιστές όσο και για τους πρωτεργάτες της πολιτειακής αναδιάταξης. Από τα προεπαναστατικά χρόνια έως τα πρώτα Συντάγματα του Αγώνα, η εκπαίδευση αναδείχθηκε σε δικαίωμα, αλλά και σε όργανο κοινωνικής συνοχής και εθνικής απελευθέρωσης.
Η επιρροή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στην εκπαίδευση κατά την Επανάσταση
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός υπήρξε καταλυτικός παράγοντας αφύπνισης των Ελλήνων, ιδιαίτερα μέσω της εκπαίδευσης, ώστε να διεκδικήσουν την ελευθερία και την ανεξαρτησία τους. Πρωτοπόροι διανοούμενοι, επηρεασμένοι από την Γαλλική Επανάσταση, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής, διατύπωσαν ήδη από το 1797 την ανάγκη συνταγματικής κατοχύρωσης της εκπαίδευσης στη Νέα Πολιτική Διοίκηση. Το συνταγματικό σχέδιο του Ρήγα αναγνώριζε ως θεμελιώδες και απαράγραπτο δικαίωμα το «να μάθουν γράμματα» όλα τα αγόρια και τα κορίτσια, υπό την ευθύνη της Πολιτείας. Η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, αλλά και ξένων γλωσσών όπως η γαλλική και η ιταλική, αντανακλούν έναν φιλελεύθερο και προοδευτικό προσανατολισμό ήδη πριν από την Επανάσταση.
Οι πρώτες συνταγματικές δεσμεύσεις
Με τη συγκρότηση των πρώτων τοπικών και εθνικών πολιτευμάτων, το δικαίωμα στην εκπαίδευση άρχισε να θεσμοθετείτε σταδιακά. Τα επαναστατικά Συντάγματα του Άστρους (1823) και της Τροιζήνας (1827) είναι οι πρώτοι θεμελιώδεις νόμοι στην ελληνική ιστορία που κατοχυρώνουν το δικαίωμα στη δημόσια εκπαίδευση.
Στο Σύνταγμα του Άστρους κατοχυρώθηκε ότι η «η δημόσια εκπαίδευση είναι υπό την προστασία του Βουλευτικού Σώματος» (Τάτσιου, 2022). Στο Σύνταγμα της Τροιζήνας, το οποίο σύμφωνα με τον Αλιβιζάτο (1981) αποτελεί το πληρέστερο και αρτιότερο από όλα τα ελληνικά Συντάγματα της επαναστατικής περιόδου, η Βουλή αναλάμβανε τη «φροντίδα της δημόσιας παιδείας». Παράλληλα, για πρώτη φορά θεσμοθετήθηκε Υπουργείο Δικαιοσύνης και Παιδείας, γεγονός που φανερώνει την προτεραιότητα που δινόταν στη μόρφωση των πολιτών (Τάτσιου, 2022).
Η εκπαίδευση στην πράξη κατά την Επανάσταση: εμπόδια και πρωτοβουλίες
Παρά τις θεσμικές νίκες, η εκπαίδευση κατά την Ελληνική Επανάσταση αντιμετώπισε σοβαρά εμπόδια. Ο πόλεμος, η οικονομική δυσπραγία και η έλλειψη υποδομών δυσχέραναν τη μαζική εκπαίδευση. Ωστόσο, καπετανόσπιτα, μοναστήρια, ακόμη και υπαίθριες συγκεντρώσεις λειτουργούσαν ως αυτοσχέδια «σχολεία, όπου οι νέοι διδάσκονταν γράμματα, ιστορία, αλλά και αξίες ελευθερίας και πατριωτισμού.
Η Εκκλησία και οι τοπικές κοινότητες διαδραμάτισαν πρωτεύοντα ρόλο, παρέχοντας υλική και ηθική υποστήριξη. Ευεργέτες και τοπικοί άρχοντες συνέβαλαν στη χρηματοδότηση σχολείων, στην εφαρμογή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και στη διαφύλαξη της ελληνικής γλώσσας. Όσο για το «κρυφό σχολειό», περισσότερο ανήκει στη συλλογική μνήμη και τη λαϊκή παράδοση παρά σε ιστορικά τεκμήρια, λειτουργώντας κυρίως ως συμβολικό στοιχείο αντίστασης.
Από τα πρώτα σχολεία στη θεσμική καθιέρωση της εκπαίδευσης
Στον απόηχο του Αγώνα, η ίδρυση οργανωμένων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων αποτέλεσε βασική προτεραιότητα του νεοσύστατου κράτους. Στο Ορφανοτροφείο της Αίγινας, που ιδρύθηκε υπό τον Ιωάννη Καποδίστρια, και αργότερα στο Κεντρικό Σχολείο της Αθήνας, εφαρμόστηκε συστηματικά η αλληλοδιδακτική μέθοδος (οι μεγαλύτεροι μαθητές δίδασκαν τους μικρότερους), η οποία διευκόλυνε τη μαζική εκπαίδευση με περιορισμένα μέσα. Το εκπαιδευτικό όραμα που γεννήθηκε μέσα στην Επανάσταση μετατράπηκε σε συνεκτική κρατική πολιτική μετά το 1830.
Η ιστορική σημασία της εκπαιδευτικής θεσμοθέτησης στην Επανάσταση και η κληρονομιά της σήμερα
Η δημόσια εκπαίδευση δεν θεωρήθηκε απλώς μέσω γνώσης, αλλά θεμέλιο του νέου δημοκρατικού κράτους και εργαλείο κοινωνικής ισότητας. Η συνταγματική κατοχύρωση της μόρφωσης ως δικαιώματος όλων διαμόρφωσε το μέλλον της Παιδείας στην Ελλάδα και καθιέρωσε μια ισχυρή παράδοση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Συμπερασματικά, η εκπαίδευση κατά την Ελληνική Επανάσταση όχι μόνο ενίσχυσε την εθνική ταυτότητα, αλλά και θεμελίωσε το δικαίωμα σε ανοιχτή και χωρίς διακρίσεις Παιδεία. Το όραμα του Ρήγα για δωρεάν και υποχρεωτική εκπαίδευση επηρέασε καθοριστικά τα επαναστατικά Συντάγματα και τις πολιτικές του νεοσύστατου κράτους, αποτελώντας πολύτιμη παρακαταθήκη για κάθε νέα γενιά.
Πηγές
- Τάτσιου Ε. Δ. (2022). Η θεσμοθέτηση της Εκπαίδευσης στα Προεπαναστατικά και Επαναστατικά Συνταγματικά Κείμενα. Κείμενα Παιδείας. (3). Ανακτήθηκε από: https://doi.org/10.12681/keimena-paideias.27374 (τελευταία πρόσβαση 8/9/2025)
- Κρυφό Σχολειό. Βικιπαίδεια. Ανακτήθηκε από: wikipedia.org (τελευταία πρόσβαση 8/9/2025)
- Ελληνική Επανάσταση του 1821. Βικιπαίδεια. Ανακτήθηκε από: wikipedia.org (τελευταία πρόσβαση 8/9/2025)
- Ρήγος Α. (2021). Η εκπαίδευση στην Επανάσταση. Η Αυγή. Ανακτήθηκε από: www.avgi.gr (τελευταία πρόσβαση 8/9/2025)
