Όλοι θυμόμαστε το ξεκίνημα της νέας σχολικής χρονιάς και την αίσθηση, όταν παίρναμε τα καινούρια μας βιβλία. Έχετε αναρωτηθεί, όμως, πώς μπορεί να έμοιαζαν τα πρώτα σχολικά εγχειρίδια στην Ελλάδα, αμέσως μετά την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους; Τι περιεχόμενο είχαν, πώς ήταν η μορφή τους και ποιες αξίες της τότε κοινωνίας αποτύπωναν; Η ιστορία των πρώτων ελληνικών σχολικών βιβλίων είναι συναρπαστική, καθώς συνδέεται άμεσα με τη διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, την πολιτική, την τυπογραφία και, κυρίως, την παιδαγωγική.
Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε την πορεία των σχολικών εγχειριδίων από την ίδρυση του κράτους μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Από τη Βασιλική Τυπογραφία μέχρι τα πρώτα αλφαβητάρια, ανακαλύπτοντας πώς διαμόρφωσαν τη νεοελληνική εκπαίδευση.
Τα πρώτα σχολικά εγχειρίδια και η Βασιλική Τυπογραφία (1830-1837)
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, η κυβέρνηση του Όθωνα θεώρησε την εκπαίδευση ως ένα βασικό εργαλείο διαμόρφωσης πολιτών με ηθικές και θρησκευτικές αξίες. Το 1834 εκδόθηκε βασιλικό διάταγμα που όριζε ότι όλα τα σχολικά εγχειρίδια θα εκδίδονται αποκλειστικά από τη Βασιλική Τυπογραφία, ύστερα από έγκριση ειδικής επιτροπής.
Ο στόχος ήταν σαφής: τα βιβλία δεν έπρεπε να περιέχουν στοιχεία «επιβλαβή για τη θρησκεία ή την ηθική ανάπτυξη» των μαθητών. Έτσι, η τυπογραφία έγινε εργαλείο ελέγχου της γνώσης και της εθνικής ταυτότητας.
Ο ελεύθερος ανταγωνισμός και οι πρώτες αντιφάσεις (1838-1882)
Το 1838 καταργήθηκε το μονοπώλιο της βασιλικής Τυπογραφίας και ξεκίνησε η εποχή του ελεύθερου ανταγωνισμού. Εκδοτικοί οίκοι συμμετείχαν σε διαγωνισμούς για τη συγγραφή σχολικών βιβλίων, ενώ κρατικές επιτροπές αποφάσιζαν ποια θα εγκριθούν.
Παρά τις καλές προθέσεις, σύντομα προέκυψαν προβλήματα: εύνοια προς συγκεκριμένους συγγραφείς ή εκδότες, χρήση μη εγκεκριμένων βιβλίων από δασκάλους, αλλά και έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις. Εγκύκλιοι του 1859, 1867 και 1873 δείχνουν ότι συχνά κάποιοι δάσκαλοι προτιμούσαν μη εγκεκριμένα βιβλία, γεγονός που αποδεικνύει την αδυναμία του κράτους να επιβάλει πλήρη έλεγχο.
Παράλληλα, το 1856 εκδόθηκε διάταγμα για διαγωνισμό συγγραφής «προσφοροτέρων διδακτικών βιβλίων», σε μια προσπάθεια να περιοριστούν οι αδικίες και οι εύνοιες προς ορισμένους εκδότες. Ωστόσο, το ζήτημα των σχολικών βιβλίων συνέχισε να προκαλεί κοινωνικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις.
Η μεταρρύθμιση του Τρικούπη στα σχολικά εγχειρίδια και οι αλλαγές του τέλους του αιώνα
Ο Χαρίλαος Τρικούπης, το 1882, έβαλε τέλος στον ελεύθερο ανταγωνισμό και εισήγαγε πιο αυστηρό κρατικό έλεγχο. Κάθε τέσσερα χρόνια διεξάγονταν διαγωνισμοί και εγκρίνονταν μόνο ένα βιβλίο ανά μάθημα, για μια τετραετία.
Το 1893 καθιερώθηκε η έγκριση ενός μόνο σχολικού εγχειριδίου ανά μάθημα τριετούς διάρκειας. Το σύστημα αυτό, όμως, δεν λειτούργησε όπως αναμενόταν, καθώς περιόριζε την ποικιλία σε προτεινόμενα εγχειρίδια, προκαλώντας αναπόφευκτα αντιδράσεις. Έτσι, το 1895 θεσπίστηκε νέος νόμος, σύμφωνα με τον οποίον προβλεπόταν: επιλογή ετησίου ελέγχου, δυνατότητα πολλαπλών εγκεκριμένων εγχειριδίων και πενταετής διάρκεια ισχύος. Παρά τις αλλαγές, οι εντάσεις συνεχίστηκαν, καθώς το σχολικό βιβλίο παρέμενε φλέγον πολιτικό ζήτημα.
Σχολικά εγχειρίδια: Η εικονογράφηση και η εξέλιξή τους
Η τεχνολογία της εποχής καθόριζε και την όψη των πρώτων σχολικών εγχειριδίων. Από τις αρχές του 19ου αιώνα, οι εκδόσεις, κυρίως για τις πιο μικρές τάξεις, περιλάμβαναν περιορισμένη εικονογράφηση, περισσότερο ως διακοσμητική. Οι ξυλογραφίες ήταν η κυρίαρχη τεχνική, συχνά εμπνευσμένη από την αρχαία Ελλάδα ή τον ρομαντισμό, ενώ πολλά σχέδια αντιγράφονταν από ξένα βιβλία.
Σημαντικό ρόλο έπαιξαν κάποιοι σημαντικοί τεχνίτες της εποχής, όπως ο Αγαθάγγελος Τριανταφύλλου, που δίδαξε χαρακτική στο Σχολείο Καλών Τεχνών, καθώς και οι μαθητές και οι συνεχιστές του. Ωστόσο, οι εικόνες συχνά κρίνονταν ακαλαίσθητες και δεν είχαν πάντα ουσιαστικό παιδαγωγικό σκοπό.
Εξαίρεση αποτέλεσαν δύο αλφαβητάρια:
- Το «Αλφαβητάριον» του Γ. Κωνσταντινίδη (1860), με εικόνες αντικειμένων που ξεκινούσαν από κάθε γράμμα.
- Το «Απλούν Αλφαβητάριον διά παιδιά» (Σμύρνη, 19ος αι.), που συνδύαζε λέξεις και εικόνες με σύντομες φράσεις.
Το πιο χαρακτηριστικό εγχειρίδιο με ισορροπημένη χρήση εικόνας και κειμένου ήταν το «Μέγα Αλφαβητάριον κατά νέαν μέθοδον» του Χ. Πούλιου (1880). Εκεί για πρώτη φορά η εικόνα υπηρετούσε συστηματικά τη διδασκαλία.
Προς τα τέλη του αιώνα εισήχθησαν νέες τεχνικές, όπως οι τσιγκογραφίες και αργότερα οι φωτοτσιγκογραφίες, που βελτίωσαν την ποιότητα των εικόνων, αφού προσέφεραν μεγαλύτερη καθαρότητα και αντοχή. Την εμφάνισή της κάνει και η έγχρωμη εκτύπωση, η οποία, όμως, παρέμενε σπάνια λόγω υψηλού κόστους.
Η παιδαγωγική λειτουργία των πρώτων εγχειριδίων στην Ελλάδα και ο κοινωνικός τους ρόλος
Τα πρώτα ελληνικά εγχειρίδια είχαν έντονο θρησκευτικό και ηθικοδιδακτικό χαρακτήρα. Η υπακοή, η ευσέβεια, η αγάπη προς την πατρίδα και η καλλιέργεια της ηθικής ήταν οι βασικές αξίες που προβάλλονταν.
Αναγνωστικά όπως τα «Μαθήματα Ηθικής» (1838) ή η «Πατρική Συμβουλή προς τη Θυγατέρα μου» (1838) προωθούσαν το πρότυπο του καλού χριστιανού και υπάκουου πολίτη. Παράλληλα, διασκευές των Μύθων του Αισώπου χρησιμοποιούνταν, για να ενισχύσουν τον ηθικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης.
Η κληρονομιά των πρώτων εγχειριδίων
Παρά τις αδυναμίες τους, όπως η περιορισμένη εικονογράφηση και ο έντονος ιδεολογικός χαρακτήρας, τα σχολικά εγχειρίδια του 19ου αιώνα έθεσαν τα θεμέλια της μαζικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, αφήνοντας ανεξίτηλο αποτύπωμα στην πορεία της ελληνικής παιδείας. Μέσα από αυτά, το κράτος προσπάθησε να δημιουργήσει ενιαία εκπαιδευτική και πολιτισμική ταυτότητα.
Η διατήρηση πολλών από αυτά στις βιβλιοθήκες και στις ψηφιακές συλλογές αποδεικνύει την ιστορική τους αξία. Σήμερα, η μελέτη τους δείχνει πώς το σχολείο λειτούργησε ως εργαλείο, όχι μόνο μάθησης, αλλά και κοινωνικοποίησης.
Τα πρώτα σχολικά εγχειρίδια στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα δεν ήταν απλώς βιβλία: ήταν καθρέφτης της κοινωνίας που τα δημιούργησε. Αντικατοπτρίζουν την προσπάθεια ενός νεοσύστατου κράτους να δώσει στους πολίτες του γνώσεις, αλλά κυρίως αξίες. Από τις ξυλογραφίες μέχρι τα αλφαβητάρια, από τα θρησκευτικά κείμενα μέχρι τους πρώτους παιδαγωγικούς πειραματισμούς, η ιστορία τους παραμένει ζωντανή και ουσιαστική για να κατανοήσουμε τη σύγχρονη ελληνική εκπαίδευση.
Πηγές
Κανταρτζή, Ε. (2022). Η εικονογράφηση των σχολικών βιβλίων. Culture- Journal of Culture in Tourism, Art and Education. Ανακτήθηκε από: Πανεπιστήμιο Πατρών pasithee.library.upatras.gr (τελευταία πρόσβαση 23/9/2025)
Κανταρτζή, Ε. Το σχολικό βιβλίο κατά τον 19ο αιώνα. 1. Τ σχολικό βιβλίο και η εικονογράφησή του. Βιβλιογραφία σχολικών εγχειριδίων, 1830-1982. Ιστορική Συλλογή. ΙΕΠ. Ανακτήθηκε από: e-library.iep.edu.gr (τελευταία πρόσβαση 23/9/2025)
