Η σχέση μας με το πένθος
Το πένθος είναι μία εμπειρία καθολική. Αναδύεται κάθε φορά που χάνουμε κάτι σημαντικό και νιώθουμε ότι η ζωή μας αλλάζει. Δεν αφορά μόνο τον θάνατο, αλλά κάθε απώλεια που μας αναγκάζει να προσαρμοστούμε σε μία νέα πραγματικότητα. Μέσα από το πένθος, ο άνθρωπος καλείται να επανασυνδεθεί με τον εαυτό του, να διαμορφώσει ξανά την σχέση του με ότι χάθηκε και να αναζητήσει νόημα μέσα από την απουσία.
Μορφές πένθους
Το πένθος δεν έχει μόνο μία μορφή ή διάρκεια. Κάθε άνθρωπος το βιώνει διαφορετικά ανάλογα την σχέση που είχε, την ψυχική του ανθεκτικότητα, το περιβάλλον στήριξης γύρω του. Υπάρχουν μορφές πένθους, που αναγνωρίζονται και στην ψυχολογία. Μερικές από αυτές είναι:
- Παρατεταμένο πένθος: Όταν η απώλεια παραμένει παθολογικά παρούσα για μεγάλα χρονικά διαστήματα και δυσκολεύει την λειτουργικότητα του ατόμου.
- Καθυστερημένο πένθος: Όταν ο πόνος παγώνει και εκδηλώνεται πολύ αργότερα, συχνά με άλλες μορφές, όπως άγχος, θυμό ή απομόνωση.
- Ανεπίτρεπτο ή σιωπηλό πένθος: Όταν η κοινωνία δεν αναγνωρίζει την απώλεια, όπως στην περίπτωση ενός διαζυγίου, μιας αποβολής ή της απώλειας ενός κατοικιδίου.
Από τον θάνατο σε κάθε σημαντική απώλεια
Συνήθως, συνδέουμε το πένθος με τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, που είναι η πιο αναγνωρίσιμη μορφή απώλειας. Τέτοιου είδους απώλεια μπορεί να είναι πρόωρη η ξαφνική. Μπορεί να είναι αποτέλεσμα χρόνιας μάχης, παρατεταμένου άγχους και πόνου. Μπορεί να είναι η εξέλιξη μιας μακρόχρονης και γεμάτης ζωής. Σε κάθε περίπτωση, ο πόνος για αυτόν που μένει μοιάζει αβάσταχτος και οδυνηρός. Αφού βιώνει το ανείπωτο. Το απόλυτο. Ωστόσο, η θλίψη μπορεί να προκύψει και από άλλες σημαντικές αλλαγές, όπως ο χωρισμός, η απώλεια εργασίας, η ασθένεια, η αποτυχία ονείρων και προσδοκιών. Και ανεξάρτητα από το είδος της απώλειας, η διαδικασία θλίψης και πόνου ανοίγει τον δρόμο για την μνήμη, έναν τρόπο να κρατήσουμε ζωντανό ό,τι αγαπήσαμε, ακόμη και αν δεν είναι πια κοντά μας.
Η απώλεια που συνεχίζει να ζει μέσα από την μνήμη
Η μνήμη δεν είναι μόνο η διατήρηση της ανάμνησης ή η νοσταλγία. Είναι μία ζωντανή σύνδεση με όσα αγαπήσαμε. Επιστήμονες υποστηρίζουν ότι το πένθος δεν είναι μία διαδικασία την οποία πρέπει να «ξεπεράσουμε», αλλά να κουβαλάμε με τρυφερότητα. Είναι μία σχέση που αλλάζει μορφή. Όταν θυμόμαστε αυτό που αγαπήσαμε δεν το κρατάμε «παγωμένο» στον χρόνο, αλλά το εντάσσουμε στην ζωή μας με έναν νέο τρόπο. Μέσα από την μνήμη, η απώλεια μεταμορφώνεται σε μία διαρκή παρουσία που μας συνοδεύει και μας γαληνεύει.
Ο άνθρωπος που χάσαμε παραμένει παρών στη ζωή μας, στις αξίες μας, στις ιστορίες που διηγούμαστε σε φίλους και συγγενείς. Σύμφωνα με σύγχρονες θεραπευτικές προσεγγίσεις, το να «θυμόμαστε με αγάπη» είναι σημαντικό μέρος της θεραπείας, καθώς μας βοηθά να εντάξουμε τον άνθρωπο που χάσαμε στην καθημερινότητα μας χωρίς πόνο ή ενοχές.
Στο πλαίσιο απώλειας εργασίας, η μνήμη της προηγούμενης θέσης, των επιτευγμάτων ή των σχέσεων με τους συναδέλφους, μπορεί να λειτουργήσει ως οδηγός και πηγή δύναμης για το επόμενο βήμα.
Σε περίπτωση απώλειας της υγείας ή αλλαγής της φυσικής/ψυχικής κατάστασης, μέσω της μνήμης μπορούμε να πάρουμε κίνητρο να αναζητήσουμε τρόπους βελτίωσης ή προσαρμογής σε νέα κατάσταση. Η ανάμνηση των δεξιοτήτων, των δραστηριοτήτων ή και των επιτυχιών μας, μας υπενθυμίζει τι είμαστε πέρα από την ασθένεια και μας βοηθά να διατηρήσουμε την αυτοεκτίμηση και την αίσθηση της ταυτότητας.
Στον χωρισμό ή στο τέλος μίας σημαντικής σχέσης μπορούμε να θυμόμαστε με αγάπη όσα ζήσαμε. Παρά την απομάκρυνση, ο άνθρωπος αποτελεί κομμάτι μας, αφού συντέλεσε κάπου σε αυτό που είμαστε σήμερα. Το ότι δεν υπάρχουμε μαζί στο σήμερα, δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαμε ποτέ. Αντίθετα, είναι μέρος της ιστορίας μας και μπορούμε να τον εντάξουμε στην νέα πραγματικότητα ως μία όμορφη ανάμνηση αλλά και ως μάθημα ως προς αυτά που θέλουμε να διορθώσουμε ή και ως προς το τι αναζητάμε πλέον.
Η μνήμη που μας συνοδεύει, αλλά δεν στέκεται εμπόδιο
Η μνήμη, τελικά, είναι η μεγαλύτερη πράξη αγάπης. Δεν πρόκειται για την επίμονη λύπη, αλλά για την δυνατότητα να συνεχίσουμε να αγαπάμε. Το πένθος δεν τελειώνει ποτέ εντελώς, αλλά μεταμορφώνεται. Η μνήμη μας επιτρέπει να κρατάμε ζωντανό τον δεσμό με το αντικείμενο της απώλειας, να αντλούμε δύναμη από τις στιγμές και να μετατρέπουμε την θλίψη σε αγάπη που συνεχίζει να ρέει. Και ίσως, στο τέλος, η μεγαλύτερη αλήθεια να είναι ότι όσο θυμόμαστε, υπάρχει.
Ωστόσο, η μνήμη λειτουργεί καλύτερα όταν κάτι εντάσσεται στη ζωή μας χωρίς να μας καθηλώνει. Αν συνεχίσουμε να ζούμε αποκλειστικά στο παρελθόν, ή να συγκρίνουμε κάθε στιγμή με αυτό που χάσαμε, μπορεί να δυσκολευτούμε να προχωρήσουμε. Αν όμως χρησιμοποιούμε την μνήμη ως πηγή νοήματος και αναφοράς, χωρίς να μας κρατά παγιδευμένους, μπορεί να μας δίνει δύναμη και κατεύθυνση.
Απόσπασμα από το βιβλίο «Τα χρώματα που εσείς μου μάθατε» της κλινικής Ψυχολόγου και Ψυχοθεραπεύτριας Άννα Κανδαράκη
Αφορά έναν θεραπευόμενο που έχει χάσει τον αδελφό του:
«Σε μία βαριά και πρόωρη απώλεια, όπως είναι η απώλεια ενός παιδιού ή αδελφού, η διαδικασία της επούλωσης, της θεραπείας είναι δύσκολη. Δεν θες να ξεχάσεις, σχεδόν δεν θες να γίνεις καλά, γιατί αρνείσαι να σταματήσεις να πονάς. Αισθάνεσαι ότι ο πόνος είναι αυτός ο ίδιος που έχασες και είναι το μόνο που σε κρατάει μαζί του. Ταυτίζεις τον απόντα με τον πόνο και τον αναζητάς συνεχώς. Καταδικάζεις τον εαυτό σου σε αυτή τη βαθιά υποχρεωτική θλίψη, γιατί οποιαδήποτε υποψία χαράς μεταφράζεται αυτόματα σε ενοχή. Η ψυχή αρνείται να πάει παρακάτω. Υπάρχει όμως συχνά και μία μικρή κρυμμένη αχτίδα στην ψυχή, που αν πλησιάσεις με σεβασμό, γνώση και νοιάξιμο, μπορείς να γεμίσεις τα πάντα φως.
“Θα κάνουμε μία συμφωνία“, του λέω. “Όσες φορές συναντηθούμε, θα έχουμε τον αδελφό σας παρέα μας. Θα τον έχουμε εδώ, δίπλα μας. Όχι μπροστά μας. Δίπλα μας. Θέλω να τον βγάλετε από μπροστά σας, γιατί ό,τι είναι μπροστά μας μετατρέπεται σε εμπόδιο. Και ο μικρός σας αδελφός δεν είναι εμπόδιο, είναι εφόδιο ζωής. Η σχέση και η αγάπη σας είναι φυλαχτό ιερό και πολύτιμο, είναι άδικο να τον βάζετε μπροστά σας, να σας κρύβει το φως και τον δρόμο. Θα τον έχουμε εδώ, το υπόσχομαι, δεν θα τον ξεχάσουμε λεπτό, αλλά δίπλα μας, όχι μπροστά μας. Θα μας ακούει, θα μας καμαρώνει. Ήσασταν πάντα φάρος ο ένας στον άλλον, έτσι θα συνεχίσετε να είστε ακόμη και αν δεν τον βλέπετε, είναι μέσα σας. Αλλά φάρος. Όχι βαρίδι. Τον αδικείτε.“ »
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΥΘΥΜΙΑΔΗ, Ε. Νοηματοδότηση του Θανάτου και Ψυχικές Διεργασίες του Πένθους σε Απώλεια Σημαντικού Άλλου.
Κανδαράκη, Ά. (2023). Τα χρώματα που εσείς μου μάθατε. Αθήνα. Εκδόσεις Ψυχογιός
Davis, C. G., & Nolen-Hoeksema, S. (2001). Loss and meaning: How do people make sense of loss?. American Behavioral Scientist, 44(5), 726-741.
