Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του γερμανικού ιδεαλισμού και της νεότερης φιλοσοφίας είναι αναμφίβολα ο Friedrich Hegel. Η συνεισφορά του στη φιλοσοφία της ιστορίας είναι αξιοσημείωτη. Στο έργο του Φιλοσοφία της ιστορίας, η ιστορία παρουσιάζεται ως πρόοδος στη συνείδηση και πραγμάτωση της ελευθερίας, με άλλο λόγια, το ανθρώπινο γένος, όσο η ιστορία προχωρά, έρχεται πιο κοντά στην ελευθερία. Στο παρόν άρθρο θα γίνει μία σύντομη ανάλυση του τρίτου μέρους του εν λόγω έργου με τίτλο «Η πορεία της παγκόσμιας ιστορίας».
Α. Εισαγωγικά- Η παγκόσμια ιστορία και το πνεύμα
Ο Hegel ορίζει την παγκόσμια ιστορία και ως ιστορία του πνεύματος. Συγκεκριμένα, το πεδίο δράσης του πνεύματος είναι η παγκόσμια ιστορία, το πνεύμα γνωρίζει τον εαυτό του και την ελευθερία. Η ιστορία συνεπώς είναι εξέλιξη του πνεύματος με άξονα την επιδίωξη της ελευθερίας και πορεία αυτοπραγμάτωσής του.
Β. Η εξέλιξη της Ιστορίας
Στο παρόν τρίτο μέρος ο Hegel έχει ήδη δεχτεί ότι η ιστορία είναι εξέλιξη του πνεύματος. Θα πρέπει, όμως, να προσδιορίσει την εν λόγω εξέλιξη. Στην προσπάθειά του αυτή, θα παρουσιάσει 3 διαφορετικούς και διαδεδομένους τρόπους κατανόησης της εξέλιξης και θα επισημάνει τη διαφορά τους με την πνευματική εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας. Η ιστορία ως εξέλιξη του πνεύματος διακρίνεται από την εξέλιξη της φύσης. Η φυσική εξέλιξη στοχεύει στη διαιώνισή της, ενώ η ιστορική εξέλιξη έχει ως τελικό στόχο την πραγμάτωση της ελευθερίας. Η διαφοροποίηση αυτή οδηγεί τη σκέψη σε ένα άλλο είδος εξέλιξης, στην τελειοποιησιμότητα. Ο Hegel φαίνεται να συμφωνεί γενικά με την τελειοποιησιμότητα, αλλά την απορρίπτει όσον αφορά την εξέλιξη της ιστορίας λόγω της αδυναμίας της να ορίσει με σαφήνεια το περιεχόμενό της. Η μεταβλητότητα στον κόσμο οδηγεί απλά σε ένα ασαφές και αόριστο τέλειο. Στη συνέχεια του κειμένου δε θα αποδεχθεί ούτε και την αφηρημένη αρχή της εξέλιξης με την έννοια της γενικής μεταβλητότητας. Εν αντιθέσει με τους δύο ανωτέρω τρόπους της εξέλιξης, ο Hegel ισχυρίζεται ότι η ιστορική εξέλιξη χρήζει ενός συγκεκριμένου περιεχομένου. Καθίσταται έτσι σαφές ότι η πορεία της ιστορικής εξέλιξης έχει προσδιορισμένη αφετηρία και τείνει προς τον τελικό σκοπό, την πραγμάτωση της ελευθερίας στον κόσμο.
Γ. Οι βαθμίδες της εξέλιξης του πνεύματος
Ο Hegel επισημαίνει ότι η εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας πραγματοποιείται μέσω αναβαθμών. Οι βαθμίδες υπάρχουν εγγενώς και λόγω της σχέσης του πνεύματος με τον ίδιο του τον εαυτό και λόγω του χαρακτήρα της εξέλιξής του, που δημιουργεί διακριτές φάσεις και στάδια. Παρατίθενται οι βαθμίδες της εξέλιξης του πνεύματος, όπως τις παρουσίασε στο παρόν τρίτο μέρος ο Hegel:
- 1η βαθμίδα: Το πνεύμα βυθίζεται στη φυσικότητα και υφίσταται μόνο ως ανελεύθερη μοναδικότητα (ένας μόνο άνθρωπος είναι ελεύθερος- ανατολικοί λαοί)
- 2η βαθμίδα: Το πνεύμα στη φάση αυτή αναδύεται προς τη συνείδηση της ελευθερίας, να τονιστεί, όμως, ότι αυτό το στάδιο εξέλιξης χαρακτηρίζεται από τον Hegel, στο κείμενό αυτό, ως ατελές και μερικό (μερικοί είναι ελεύθεροι-Έλληνες & Ρωμαίοι).
- 3η βαθμίδα: Το πνεύμα τώρα ανυψώνεται από τη μερική ελευθερία στην καθολικότητά του (ο άνθρωπος ως άνθρωπος είναι ελεύθερος, όλοι οι άνθρωποι-χριστιανική δύση).
Δ. Η αφετηρία της ιστορίας ως εξέλιξης του πνεύματος
Η αφετηρία του πνεύματος δεν πραγματοποιείται έξω από τον ίδιο του τον εαυτό, η ίδια η παγκόσμια ιστορία δεν ξεκινά την αφετηρία της εκτός του πνευματικού πεδίου. Λίγο παρακάτω θα επισημάνει, μάλιστα, ότι η αφετηρία της παγκόσμιας ιστορίας, ως εξέλιξης του πνεύματος, είναι αναγκαίο να εκκινεί από την εμφάνιση της ελευθερίας στον κόσμο και από το πεδίο «πραγμάτωσής» της, δηλαδή το κράτος. Η ιστορία, λοιπόν, αρχίζει με την ίδρυση κρατών στον κόσμο. Τα γεγονότα προ του κράτους γίνονται δεκτά από τον φιλόσοφο, αλλά τα θέτει εκτός της πορείας της παγκόσμιας ιστορίας. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι τα γεγονότα της προϊστορίας διαχωρίζονται από την ιστορία με κριτήριο την ύπαρξη κράτους.
Ε. Η «αμφισημία» της ιστορίας
Η ιστορία για τον Friedrich Hegel ενέχει μια «αμφισημία». Η ιστορία μπορεί να λάβει και την έννοια των πραγματικών γεγονότων (αντικειμενική διάσταση ιστορίας) και την έννοια της εξιστόρησης των πραγματικών γεγονότων (υποκειμενική διάσταση της ιστορίας). Στο σημείο αυτό ο φιλόσοφος προσπαθεί μέσω της σύμπτωσης στην ίδια λέξη αυτών των αντίθετων εννοιών να καταδείξει την κοινή τους πορεία. Οι έννοιες αυτές δεν αντιτίθενται, αλλά προϋποθέτει η μία την άλλη και αλληλοεξαρτώνται. Μέσω της βαθιάς σχέσης υποκειμενικού και αντικειμενικού ο Friedrich Hegel απορρίπτει από τη μία την καντιανή διάκριση αυτών και από την άλλη, στο πλαίσιο του παρόντος έργου, εισαγάγει ένα τρίτο στοιχείο, το πνεύμα, συμβάλλοντας αυτό στην «ένωση» αντικειμενικού και υποκειμενικού. Το πνεύμα επιβάλλει την ένωση αυτή, διότι μοναδικό του σκοπός είναι η γνώση της πράξης του και πράξη του η γνώση. Το κράτος ως πνευματική παραγωγή αποτελεί υποκείμενο της ιστορίας, επειδή εντός του διαμορφώνονται οι συνθήκες καταγραφής εξιστόρησης. Έξω από το κράτος δεν μπορεί να υπάρξει η υποκειμενική διάσταση της ιστορίας, διότι μόνο εντός του κράτους υπάρχει η συνείδηση των πραγματικών γεγονότων και της ανάγκης καταγραφής και εξιστόρησης αυτών. Επίσης το κράτος αποτελεί και αντικείμενό της, με την έννοια ότι αυτή είναι η ιστορία των κρατών, καθιστώντας την, έτσι, κρατική αφήγηση. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα της αλληλεξάρτησης ιστορίας και κράτους. Η ιστορία χρειάζεται την ύπαρξη κράτους ως αφετηρία και το κράτος χρειάζεται την ιστορία, για να παράγει εντός του τη συνείδηση της συνέχειας και της σταθερότητας. Ιστορικά γεγονότα υπάρχουν εκεί που υπάρχει κράτος.
Βιβλιογραφία
Hegel, G. F.W. (2006). Ο Λόγος στην ιστορίας: εισαγωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας, μτφ.-προλεγόμενα- ερμηνευτικά σχόλια Π. Θανασάς. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Ζαν-Μισέλ, Μπενιέ. (2001). Ιστορία της Νεωτερικής και Σύγχρονης Φιλοσοφίας: Φυσιογνωμίες και Έργα. Εκδόσεις Καστανιώτη: Αθήνα.
