Κόλαση του Δάντη: Τα τέσσερα στοιχεία της φύσης

Η Θεία Κωμωδία

Η Θεία Κωμωδία είναι ίσως το εμβληματικότερο έργο του Ιταλού ποιητή Δάντη Αλιγκέρι (Dante Alighieri). Είναι επικό ποίημα, γράφτηκε μεταξύ 1308- 1321 και μέχρι και σήμερα αποτελεί αντικείμενο μελέτης και εκτεταμένης έρευνας. Η Θεία Κωμωδία αφηγείται το φανταστικό ταξίδι του Δάντη στην Κόλαση, το καθαρτήριο και τον παράδεισο και χωρίζεται σε ακριβώς τρία μέρη με το καθένα να περιλαμβάνει τρεις ωδές (canti). Η λεπτομέρεια των περιγραφών, η άφοβη περιήγηση ενός ανθρώπου στα πιο «απάνθρωπα μέρη» της μετά θάνατον ζωής, έχουν ξεχωρίσει το έργο αυτό και το έχουν καταστήσει σύμβολο του μεσαιωνικού κόσμου. Πράγματι, ο Ιταλός ποιητής επιχείρησε να περιγράψει τόσο παραστατικά εκείνο που λίγοι αποτολμούσαν ακόμη και να σκεφτούν: Την Κόλαση. Μέσα στο έργο του εμπεριέχει αναρίθμητες αλληγορίες, ανατριχιαστικές εικόνες και έναν ακόμη πιο ανατριχιαστικό στοχασμό πάνω σε εκείνο που φαντάζει ως αιώνιο μαρτύριο των αμαρτωλών. Οδηγό στην κατάβασή του στον Άδη έχει τον Ιταλό ποιητή Βιργίλιο και αργότερα τη Βεατρίκη. Η γλαφυρότατη εικόνα της κόλασης που παρέδωσε ο Δάντης αποτέλεσε αντικείμενο έμπνευσης για πολλούς σπουδαίους καλλιτέχνες όπως ο Sandro Botticelli. Ο Botticelli φιλοτέχνησε τον χάρτη της κόλασης όπου εικονίζονται οι εννιά κύκλοι της. Η περγαμηνή βρίσκεται σήμερα στη βιβλιοθήκη του Βατικανού.

Η Κόλαση

Πριν περάσουμε όμως στο κυρίως θέμα του άρθρου πρέπει να δώσουμε μερικά στοιχεία για το πως ο Δάντης περιγράφει την κόλασή του. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις αράδες του ποιήματός του, ο Άδης έχει σχήμα αναποδογυρισμένου κώνου- ή αλλιώς ενός μεγάλου «μανιταριού»- με το μεγαλύτερο στόμιο του να βρίσκεται στο βορρά και η μικρότερη άκρη του στο κέντρο της Γης. Οι κύκλοι του Άδη, στους οποίους ο Δάντης περιηγείται είναι εννιά. Διαδοχικά στενεύουν. Καθώς προχωρούμε προς το κέντρο οι αμαρτίες που ο κάθε κύκλος «φιλοξενεί» είναι σημαντικότερες και φυσικά οι τιμωρίες που επιβάλλονται εντονότερες. Πως θα φανταζόταν κανείς τις τιμωρίες, όμως; Ίσως τις φανταζόταν βυθισμένες σε βασανιστικές φλόγες, αποπνικτικούς καπνούς και θανατηφόρα ζέστη. Και θα είχε δίκιο· αφού αυτή είναι η εικόνα που έχουμε όλοι πλάσει στο μυαλό μας για την Κόλαση. Η Δαντική κόλαση, όμως, δεν είναι έτσι όπως τη φανταζόμαστε.

Τα τέσσερα στοιχεία της φύσης

 Καθώς περιδιαβαίνουμε στους εννιά κύκλους συναντάμε και τα τέσσερα θεμελιώδη στοιχεία: Αέρας, Φωτιά, Γη, Νερό. Τα στοιχεία, δηλαδή, πάνω στα οποία οικοδομούνται τα πάντα στο σύμπαν. Υλικά και άυλα. Σ’ αυτά, λοιπόν, τα στοιχεία οικοδομείται και η Κόλαση· ή καλύτερα: Οποιοδήποτε από αυτά τα στοιχεία μπορεί να αποτελέσει τιμωρία και βασανιστήριο.

2^ος κύκλος της Κόλασης: Το πρώτο στοιχείο που συναντούμε είναι ο αέρας. Στον κύκλο αυτό κολάζονται οι φιλήδονοι, οι μοιχοί και εκείνοι που γενικότερα δεν μπορούν να δαμάσουν τα πάθη τους. Είναι αιώνια καταδικασμένοι να στροβιλίζονται σε θύελλες και να παρασέρνονται από δυνατούς ανέμους. Η αλληγορία που επιτυγχάνει να καταδείξει ο Δάντης είναι ολοφάνερη. Αυτή η θύελλα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο συμβολισμός της ανθρώπινης ψυχής όταν διακατέχεται από τέτοια πάθη. Είναι ψυχή ανήσυχη, ανικανοποίητη, ανίκανη να βρει ησυχία αλλά καταδικασμένη να βασανίζεται από τη δίνη των παθών της.

6^ος κύκλος της Κόλασης: Στον έκτο κύκλο βρίσκονται οι αιρετικοί που είναι καταδικασμένοι να καίγονται σε πύρινους τάφους με ψηλές φωτιές. Η φωτιά αυτή είναι εξαγνιστική. Βρίσκουμε, λοιπόν, και το δεύτερο Θεμελιώδες στοιχείο.

7^ος κύκλος της κόλασης: Πάμε στον επόμενο κύκλο για να συναντήσουμε τους βίαιους. Οι βίαιοι χωρίζονται σε υποομάδες. Οι πρώτοι- οι βίαιοι προς τους άλλους- καίονται σε κοχλάζοντες βάλτους. Οι δεύτεροι, είναι οι βίαιοι προς τον εαυτό τους. Οι αυτόχειρες, δηλαδή, που είναι μεταμορφωμένοι σε δέντρα και οι τρίτοι, οι βίαιοι προς τον Θεό και τη φύση, κατακεραυνώνονται από φλεγόμενη βροχή. Παρ’ ότι το στοιχείο της φωτιάς είναι και εδώ πρωτεύον, η τιμωρία των αυτοχείρων μας συστήνει στο τρίτο στοιχείο της Δαντικής Κόλασης: τη Γη. Το δέντρο πέρα από σύμβολο της φύσης, της γης, της ξηράς είναι επίσης και σύμβολο των αυτοχείρων. Οι περισσότεροι που αυτοκτονούν επιλέγουν δέντρα για να κρεμαστούν.

9^ος και τελευταίος κύκλος της Κόλασης: Στον τελευταίο κύκλο της Κόλασης τιμωρούνται οι προδότες που είναι βυθισμένοι ως το πρόσωπο σε μια παγωμένη λίμνη. Βυθισμένος στον κύκλο αυτό βρίσκεται και ο Εωσφόρος, ή με άλλα λόγια, ο μεγαλύτερος προδότης του κόσμου. Ο προδότης του Θεού, ο πεπτωκώς άγγελος. Ο Εωσφόρος κρατά στα χέρια του και κατασπαράσσει τους μεγαλύτερους προδότες της ανθρώπινης ιστορίας: Τον Βρούτο και τον Κάσσιο, τους προδότες του Καίσαρα και τον Ιούδα, τον προδότη του Χριστού. Στον βαθύτερο, λοιπόν, κύκλο της κόλασης που θα περίμενε κανείς οι φλόγες να είναι οι πιο ειδεχθείς και βασανιστικές, συναντάμε το τέταρτο θεμελιώδες στοιχείο: Το νερό. Στην μορφή του πάγου. Μαεστρικά ο Δάντης παρουσιάζει το σημαντικότερο από τα τέσσερα στοιχεία, το ζωογόνο ύδωρ, να είναι και η χειρότερη τιμωρία, συνθέτοντας έτσι μια από τις μεγαλύτερες δυαδικές αντιθέσεις στην ιστορία της λογοτεχνίας.

Πηγές:

Η Θεία Κωμωδία- Κόλαση, Dante Alighieri, Αθήνα, 2002, εκδ. Τυπωθητω

Η Θεία Κωμωδία, Dante Alighieri, μτφ. Νίκος Καζαντζάκης, 2010, εκδ. Καζαντζάκη