Το χάνι
Το χάνι της Γραβιάς βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Γερολέκα, στη βόρεια έξοδο του στενού της Άμπλιανης, μεταξύ Παρνασσού και Γκιώνας.
Η ανασύσταση των δυνάμεων
Μετά τον θάνατο του Α. Διάκου έγινε προσπάθεια ανασύστασης των δυνάμεων της Λειβαδιάς. Νέος οπλαρχηγός είχε διορισθεί ο Βασίλης Μπούσγος. Στο σώμα του , που το αποτελούσαν 1000 άνδρες, ενώθηκαν και οι διασωθέντες από την μάχη της Αλαμάνας. Το ηθικό όμως, ήταν πεσμένο. Επίσης, ο Ομέρ Βρυώνης είχε σπεύσει από την Λαμία στο Ελευθεροχώρι και είχε διαλύσει τους επαναστάτες που είχαν συγκεντρωθεί εκεί.
Κάποιοι απ’ αυτούς που πήγαιναν προς τα Σάλωνα, συνάντησαν τον Ανδρούτσο που επέστρεφε από την Ευρυτανία και όλοι μαζί βρέθηκαν στην Γραβιά.
Το σχέδιο του Ομέρ Βρυώνη και ο Ανδρούτσος
Όλες οι επαναστατημένες περιοχές κινδύνευαν. Όχι μόνο η Ανατολική Στερεά αλλά και η Πελοπόννησος αν ο Βρυώνης κατευθυνόταν προς εκεί, μέσου του Ισθμού. Όμως , είχε άλλο σχέδιο. Ο πασάς πίστευε ότι η επανάσταση στην Πελοπόννησο θα καταστελλόταν ευκολότερα αν στο πλευρό του εκστράτευαν και Έλληνες αρματολοί, η παρουσία τους και μόνο θα έριχνε το ηθικό των Ελλήνων.
Έτσι, αποφάσισε να προσεταιρισθεί μερικούς από τους σπουδαιότερους οπλαρχηγούς της Στερεάς. Αυτό άλλωστε είχε προσπαθήσει να κάνει στην αρχή και με τον Α. Διάκο. Ήταν , όμως αισιόδοξος καθώς είχε μάθει ότι είχε έρθει ένας παλιός του γνώριμος: ο Οδυσσέας Ανδρούτσος. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος σπουδαία μορφή του αγώνα στα μέσα Μάρτη 1821, σύμφωνα με μαρτυρίες του Μακρυγιάννη, κρυβόταν στην Πάτρα και με πλοίο πέρασε και έφτασε κοντά στο Γαλαξίδι, όπου έσπευσε να τον συναντήσει ο Γκούρας με λίγους άνδρες.
Η προσμονή, η πλάνη και οι κινήσεις των Ελλήνων
Ο Ομέρ Βρυώνης θέλοντας να προσεταιρισθεί τον Ανδρούτσο και να τον έχει συνεργάτη στην ετοιμαζόμενη κάθοδό του στην Πελοπόννησο, τον ενημέρωσε με επιστολή για τον θάνατο του Διάκου και επικαλούμενος τις στενές οικογενειακές και προσωπικές σχέσεις που τους συνέδεαν, ζήτησε την συνδρομή του. Ο Οδυσσέας τον άφησε με την προσδοκία μια πιθανής συνεργασίας. Όμως, αντί να προσέλθει στο στρατόπεδο του Ομέρ, αντίθετα με ένα σώμα 150 ανδρών έσπευσε προς την Γραβιά.
Έτσι, στις αρχές Μαΐου ο Ανδρούτσος βρισκόταν στο χάνι της Γραβιάς , 5 ώρες μακριά απ’ τα Σάλωνα. Εκεί κατευθύνθηκαν και οι υπόλοιποι οπλαρχηγοί, Πανουργιάς και Δυοβουνιώτης αφού πρώτα απομάκρυναν τα γυναικόπαιδα προς τα ορεινά. Συγχρόνως, ο Γκούρας έσπευσε στα Σάλωνα και σκότωσε όλους τους αιχμάλωτους Τούρκους.
Οι κινήσεις του Ανδρούτσου
Έτσι, στις 3 Μαΐου 1821 ήταν όλοι στην Γραβιά. Πρώτη φροντίδα του Ανδρούτσου ήταν να τονώσει το ηθικό των παρευρισκόμενων και στη συνέχεια να καλέσει τον Βασίλη Μπούσγο, που βρισκόταν στο Δαδί (σημερινή Αμφίκλεια), και μετά τον θάνατο του Διάκου είχε γίνει καπετάνιος του τόπου, να πάει και αυτός στο χάνι της Γραβιάς όπου είχε στήσει το στρατηγείο του. Ο Ανδρούτσος είχε προβλέψει ότι επειδή ο Ομέρ είχε χάσει χρόνο με την μάχη στην Αλαμάνα, δεν θα κινηθεί για την Πελοπόννησο από την Αττικοβοιωτία και τον Ισθμό , αλλά θα προτιμήσει τον δρόμο Λαμία-Ιτέα και από εκεί με πλοία να περάσει απέναντι. Μ’ αυτόν τον τρόπο , μοιραία θα περνούσε από το στενό της Γραβιάς, όπου υπήρχε το πλινθόκτιστο χάνι που είχε το στρατηγείο του ο Ανδρούτσος και σκεφτόταν να το χρησιμοποιήσει σαν προμαχώνα. Τις επόμενες μέρες , μαζεύτηκαν γύρω στους 1.300 αγωνιστές.
Οι συσκέψεις
Το πρωί της 8ης Μαΐου 1821, ημέρα Κυριακή, με την ανατολή του ηλίου, πραγματοποιήθηκε και δεύτερη σύσκεψη, πέραν της πρώτης στην οποία είχαν αποφασίσει να ανακόψουν την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη στην περιοχή της Γραβιάς αξιοποιώντας το στένεμα της διαβάσεως μεταξύ των βουνών Γκιώνας και Παρνασσού.
Σε αυτή την δεύτερη σύσκεψη αποφασίστηκε να κλεισθεί στο χάνι ο Ανδρούτσος. Ο Πανουργιάς με τον Δυοβουνιώτη να πιάσουν θέσεις επί της πλαγιάς του Χλωμού, βορειοανατολικά της Γκιώνας, ενώ ο Χρήστος Κοσμάς ή Σουλιώτης και ο Χρήστος Κατσικογιάννης θα έπιαναν θέσεις επί της πλαγιάς της Σότζικας, ευρισκόμενη βορειοδυτικά του Παρνασσού ,απέναντι από την προηγούμενη. Αξίζει να σημειωθεί ότι , στη σχηματισθείσα διάταξη μάχης, οι Δαδιώτες, με επικεφαλής τον Ευστάθιο Γαβρίλη , είχαν ξεχωριστά ταμπούρια σε θέση που είναι γνωστή μέχρι σήμερα ως «ταμπούρια του Γαβρίλη».
Ο χορός
Ο χρόνος τελείωνε. Από το βάθος φάνηκαν οι στρατιές του Ομέρ Βρυώνη. Ο Ανδρούτσος τότε φώναξε: «Παιδιά, όποιος θέλει να μ’ ακολουθήσει ας πιαστεί στον χορό». Πρώτος πιάστηκε ο Γκούρας και δεύτερος ο μπιστικός του Αρβανίτης Γκίκας Μουσταφάς. Ο Ανδρούτσος άρχισε να χορεύει τραγουδώντας το «Κάτω στο Βάλτου τα χωριά». Τον ακολούθησαν ο Παπαντρέας , ο Τράκας, ο Μάρος, ο Βουτούνης. Μπήκαν και οι Καπογιωργαίοι απ’ το Ξηρόμερο, ο Αγγελής Γοβγίνας από την Λίμνη Ευβοίας, ο Ζαφείρης απ’ τα Εφτάνησα, ο Κίρκος με αρκετούς Γαλαξιδιώτες, ο Καπλάνης και άλλοι.
Το Σύνολο των πολεμιστών
Σύνολο 117 λένε κάποιοι. Κάποιοι, όμως, αναφέρουν και 120.
Οι πληροφορίες του Κώστα Δ. Αβραάμ
Ο Κώστας Δ. Αβραάμ τους θέλει 118 και μας δίνει και επιπρόσθετες πληροφορίες:
α) Ο Τάκης Λάππας στο «Οδυσσέας Ανδρούτσος», Αθήνα 1961 λέει για 118
β) Σε μια αναφορά που έγραψαν οι Σαλωνίτες στους Υδραίους και Σπετσιώτες, λίγο μετά την μάχη μιλάνε για 130 (Αρχ. Ύδρας Ζ’ 95)
γ) Ο Ιω. Φιλήμονας (Δοκίμιον Ελλην. Επαναστάσεως, Υ.Γ., σελ. 200) τους θέλει 120
δ) Ο Ηλίας Μιχαλόπουλος, που πήρε μέρος στη μάχη, σε μια διάλεξή του στο πανηγυρικό φύλλο της εφημ. «Ακρόπολις» της 29)5)1888 λέει ότι ήταν 105
ε) Ο Ποιητής Γ. Ζαλοκώστας που πριν γράψει το ποίημά του ερεύνησε ιδιαίτερα το θέμα μιλάει για 118, που επιβεβαιώνεται και από ένα γράμμα των Γαλαξειδιωτών στους Υδραίους (Αρχείον Ύδρας Ζ’ 97).
Οι πληροφορίες του Γεώργιου Ασημ. Βακράκη
Επιπλέον, και ο Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, στο βιβλίο του «Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς» τους θέλει 120. Μας δίνει τις πληροφορίες:
1) Ο Ηλίας Ι. Μακρής αναφέρει τον αριθμό 116, κατά την διήγηση του εγκλεισθέντος μέσα στο Χάνι Γαλαξειδιώτη Ανδρέα Παπαλεξόπουλου ή Σπανανδρία. Σημειώνει- Δεν υπολόγισαν, φαίνεται, τους τρεις Χανιτζήδες και τον Τουρκαλβανό Γκέμα Μουσταφά
2) Οι Γαλαξειδιώτες αναφέρουν και ανεβάζουν τον αριθμό στους 118. Δεν υπολόγισαν, φαίνεται, κι αυτοί τον Τουρκαλβανό Υπασπιστή Γκέμα και τη βοηθό γυναίκα κυρα- Ρήνη ή ενημέρωσαν τους Υδραίους για τους καταμετρηθέντας στην έξοδο
3) Ο Χριστόφορος Περραιβός, ο Διονύσιος Κόκκινος και ο Αναστάσιος Γούδας τους θέλουν 117. Και οι τρεις τους δεν υπολόγισαν μέσα σ’ αυτούς τους τρεις χανιτζήδες (πατέρα και δυο γιοί)
4) Ο Ιωάννης Π. Φαρμάκης τους αυξάνει ακριβώς στους 120. Εξ αυτών σκοτώθηκαν 2, καταμετρήθηκαν στο τέλος 118
5) Το αυτό και ο Ιωάννης Φιλήμων (120)
6) Στον αριθμό 120 συμφωνούν και οι: Γεώργιος Ζαλοκώστας και ο Κων. Ν. Παπαμιχαλόπουλος
7) Στον αριθμό 120 αναφέρονται και οι: Ο Ιστορικός Κων/νος Παπαρηγόπουλος, ο Γ.Δ. Κορομηλάς και Γ. Παπανδρέου, τ. Γυμνασιάρχης.
Οι ετοιμασίες και το ψέμα
Με τον χορό μπήκαν στο χάνι, γύρω στις 9 το πρωί, και το οχύρωσαν για την επίθεση. Συγκεκριμένα, έφεραν την αναγκαία ποσότητα νερού, το οποίο το χρησιμοποιούσαν για την ψύξη των τουφεκιών που άναβαν μετά την ρίψη ορισμένων πυροβολισμών, έκτισαν με πέτρες τις πόρτες και τα παράθυρα, άνοιξαν στους τοίχους πολεμότρυπες και περίμεναν τον Ομέρ (γνώριζαν την άφιξή του από ανιχνευτές), ο οποίος ερχόταν αμέριμνος από την Λαμία. Άλλωστε, ο Βρυώνης πίστευε ότι ο Ανδρούτσος ήταν στο Καρπενήσι , καθώς στην επιστολή που του είχε στείλει είχε βάλει αυτό ως τόπο αποστολής και όχι την Γραβιά.
Οι ετοιμασίες των Οθωμανών
Ήταν πρωί της 8ης Μαΐου 1821, 4 ώρες μετά την ανατολή του ηλίου, γύρω στις 11 το πρωί, όταν ο Ομέρ Βρυώνης επικεφαλής 8000 πεζών και ιππέων Τουρκαλβανών πέρασε το ποτάμι της Γραβιάς (Χαϊνίτσα) και σταμάτησε για την καθιερωμένη προσευχή. Αφού είδε ότι η θέση στο πέρασμα είχε «πιαστεί», χώρισε το στράτευμά του σε τρία μέρη: τα δύο πρώτα θα είχαν ως αποστολή την αντιμετώπιση των ελληνικών τμημάτων στα πλαϊνά και το τρίτο με αρχηγό τον ίδιο ακολούθησε την οδό που περνούσε από το χάνι.
Ο δερβίσης
Μπροστά πήγαινε ένας έφιππος γηραιός δερβίσης ο οποίος με τα λόγια και τις προσευχές του ανέβαζε τον πολεμικό πυρετό των μουσουλμάνων πολεμιστών. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, ο Βρυώνης να τον έστειλε επίτηδες , ως «μεσίτη», για να υπενθυμίσει στον Ανδρούτσο τα συμφωνηθέντα. Όταν ο δερβίσης έφτασε μπροστά στο χάνι πήρε μια χούφτα άμμου και φώναξε «Έτσι, να διασκορπιστεί κάθε εχθρός του προφήτη». Ο Ανδρούτσος είχε δώσει εντολή να μην πυροβολήσει κανείς αν δεν πυροβολήσει αυτός πρώτος. Ο Οδυσσέας βγήκε από το χάνι και ρώτησε τον ερχόμενο δερβίση , που πάει και αυτός του απάντησε πως πορεύεται προς Νότο , για να εξοντώσει τους εχθρούς του Προφήτη ή κατά τον Γ. Βακράκη του απάντησε ότι υπάγει προς τα Σάλωνα. Ο Οδυσσέας για να ρίξει το ηθικό των στρατευμάτων του Ομέρ και να καταργήσει κάθε φήμη περί συνεργασίας του μαζί του, πυροβόλησε και έριξε νεκρό τον δερβίση με ένα πυροβολισμό στο κεφάλι.
Οι δύο πρώτες επιθέσεις
Τότε, από το χάνι άρχισαν να πέφτουν βροχή οι πυροβολισμοί. Οι Τουρκαλβανοί επιχείρησαν μια επίθεση αλλά αντιμετωπίστηκαν με μια νέα ριπή. Πολλοί νεκροί και τραυματίες. Οι Τουρκαλβανοί αποσύρθηκαν και άρχισαν τις επιθέσεις κατά κύματα. Τα πυρά από το χάνι ήταν ασταμάτητα επειδή οι εγκλεισμένοι είχαν οργανωθεί και έτσι όταν ο ένας έριχνε, ο άλλος γέμιζε. Οι εχθροί ήταν τόσοι πολλοί, όμως, που τα βόλια δεν έφταναν για να τους κρατήσουν μακριά. Έφτασαν στο χάνι και προσπαθούσαν να το γκρεμίσουν με τα γιαταγάνια τους, με τους ώμους και με τσεκούρια να σπάσουν τις πόρτες. Οι εγκλεισμένοι τους χτυπούσαν σχεδόν εξ επαφής. Η πρώτη επίθεση απέτυχε. Ακολούθησαν άλλες δυο, η μια πιο ορμητική απ’ την άλλη. Οι κλεισμένοι στο χάνι όμως είχαν ανασυνταχθεί και με πολύ ενθουσιασμό από την επιτυχία τους πολεμούσαν και τους απέκρουαν. Όλος ο τόπος μπροστά από το χάνι είχε γεμίσει με πτώματα.
Η τρίτη επίθεση
Κατά την τρίτη επίθεση οι Οθωμανοί σημαιοφόροι κατάφεραν να βάλουν τις σημαίες τους στο περιτείχισμα του πανδοχείου, όμως αυτό δεν σήμαινε νίκη. Ο Οδυσσέας με λόγια ενθαρρυντικά τόνωσε το ηθικό των συντρόφων του, οι οποίοι για τρίτη φορά απέκρουσαν την επίθεση των Οθωμανών , οι οποίοι άφησαν μια σημαία του λάφυρο στους Έλληνες. Στη φάση αυτή σκοτώθηκε ο Θανάσης Καστάνης (ή Καπλάνης), τον οποίο έθαψαν μέσα στο χάνι ρίχνοντας στο τάφο του μπαρούτι αντί για λιβάνι.
Η τέταρτη επίθεση, η σύσκεψη των Ελλήνων και η απόφαση για έξοδο
Το απόγευμα ο Ομέρ κάλεσε τους αξιωματικούς του (το αρχηγείο του, το είχε στημένο στο ξωκλήσι του Αη-Θανάση) και αφού τους επέπληξε, διέταξε και τέταρτη επίθεση, η οποία αποκρούστηκε κι αυτή παρ’ ότι δεν υστερούσε σε τίποτα των προηγούμενων. Με την δύση του ηλίου οι επιθέσεις σταμάτησαν. Ο Ομέρ είχε καταλάβει ότι χωρίς κανόνια το χάνι δεν θα έπεφτε. Έτσι, διέταξε να του φέρουν αυτά που είχε αφήσει στην Λαμία. Αλλά, ο Οδυσσέας που πρώτον κατάλαβε το σχέδιό του και δεύτερον είχε ξεμείνει από πολεμοφόδια, ύστερα από σύσκεψη αποφάσισε να γίνει έξοδος και διαφυγή στις γύρω ορεινές περιοχές.
Η αρχή της εξόδου
Δυο ώρες πριν ξημερώσει και ενώ οι εξαντλημένοι Τουρκαλβανοί κοιμόντουσαν, οι κλεισμένοι στο χάνι βγήκαν από την ανατολική πόρτα του πανδοχείου. Με τον Γκούρα μπροστά και τελευταίο τον Ανδρούτσο πέρασαν τα πτώματα, έχοντας χάσει μόνο 6 δικούς τους, ή μόνο 1 κατ’ άλλους στην φάση αυτή, και έφτασαν στους κοιμώμενους στρατιώτες. Όμως, ένας φρουρός τους αντιλήφθηκε και πυροβόλησε. Ο Οδυσσέας αντιπυροβόλησε και φώναξε δυνατά «απάνω τους, παιδιά».
Η συνέχεια της εξόδου
Οι Τουρκαλβανοί που δεν είχαν συνέλθει ακόμα από την ζάλη του ύπνου νόμισαν πως πρόκειται για γενικευμένη επίθεση των Ελλήνων και αποτραβήχτηκαν, αφήνοντας δίοδο από την οποία πέρασαν οι Έλληνες. Μόνο ένας νεκρός έπεσε από τους Έλληνες, ο Αθανάσιος Σεφέρης. Συγκεντρώθηκαν όλοι σε ένα ύψωμα πάνω αριστερά από τον χωριό Χλωμό.
Οι επόμενες μέρες
Την επομένη, 9 Μαΐου, ο Ομέρ Βρυώνης μπήκε στο άδειο χάνι και θαύμασε την πολεμική αξία των αντιπάλων του. Στην Γραβιά έμεινε άλλες 8 μέρες για να περιθάλψει τους τραυματίες του που ήταν περισσότεροι από τους νεκρούς , οι οποίοι υπολογίζονται σε 340 (ή 423 απώλειες σύμφωνα με άλλες πηγές). Ανάμεσά τους 2 μπέηδες και άλλοι αξιωματούχοι.
Οι συνέπειες της μάχης
Η σημασία της μάχης αυτής έγκειται στο ότι καθυστέρησαν οι Τούρκοι να κατέβουν γρήγορα στην Πελοπόννησο και έτσι δόθηκε η ευκαιρία στο Κολοκοτρώνη να σημειώσει 5 μέρες αργότερα τον θρίαμβό του στο Βαλτέτσι. Επίσης, ο Ομέρ απέτυχε στο σχέδιο του να πάρει με το μέρος του- λόγω παλαιάς γνωριμίας- πεπειραμένους αγωνιστές , που τώρα ακουσίως ή εκουσίως συμπορεύτηκαν με την επανάσταση. Ακόμη, η μάχη αυτή αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων που είχε πέσει μετά τα γεγονότα στην Αλαμάνα και τον θάνατο του Διάκου και έδειξε ότι λίγοι αποφασισμένοι αγωνιστές μπορούν να αντιταχθούν σε πολυάριθμο στρατό. Τέλος, η επιτυχία αυτή επέβαλε τον Ανδρούτσο ως πρώτη στρατιωτική φυσιογνωμία στη Στερεά. Ο ευγενής Βασίλης Μπούσγος, διάδοχος του Διάκου, αναγνωρίζοντας την στρατιωτική αξία του Ανδρούτσου, τέθηκε υπό τις διαταγές του.
Πηγές- Παραπομπές:
0) ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ δομη, ΤΟΜΟΣ 7, ΕΚΔΟΣΕΙΣ <<ΔΟΜΗ>> Α.Ε., σελ. 261-262
1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27,έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε.,σελ.117
2) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, εκδόσεις Realnews,Β’ ΜΕΡΟΣ, σελ.352, Σημείωση 202
3) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27,έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε.,σελ.117-118
4) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, εκδόσεις Realnews,Β’ ΜΕΡΟΣ, σελ.145
5) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27,έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε.,σελ.118
6α) Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021,σελ.34
6) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, εκδόσεις Realnews,Β’ ΜΕΡΟΣ, σελ. 145-146
7) Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021,σελ.34
7α) π. Διομήδης Παναγιωτόπουλος, ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ & ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΜΦΙΚΛΕΙΑΣ-ΔΑΔΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΠΑΠΑ-ΑΝΤΡΙΑΣ ΜΟΡΗΣ Ο ΚΟΥΚΟΥΒΙΣΤΙΑΝΟΣ, Ξυλικοί 2021, σελ. 59
8) ΧΡ.Α.ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821,1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, σελ.412
8α) ΧΡ.Α.ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821,1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, σελ.412
8β) ρουμελιώτικο ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 1970, Σελ. 49 και 52-53
8γ) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 72
9) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, εκδόσεις Realnews,Β’ ΜΕΡΟΣ,σελ.146-150
9i) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 55
9ii) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 55
9iii) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 57
9iv) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 57
9α) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27,έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε., σελ.119
9α1) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 57
9α2) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 57
9β) ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ δομη, ΤΟΜΟΣ 7, ΕΚΔΟΣΕΙΣ <<ΔΟΜΗ>> Α.Ε., σελ. 261-262
