Ο χρόνος είναι πολύ αργός για όσους περιμένουν, πολύ γρήγορος για όσους φοβούνται, πολύ μακρύς για όσους θρηνούν και πολύ σύντομος για όσους γλεντούν. Και για τους ερωτευμένους… για τους ερωτευμένους ο χρόνος είναι αιωνιότητα!
Ουίλιαμ Σαίξπηρ
Ο Ησιόδιος τιτάνας, ο Κρόνος καταβροχθίζει αυτά που προκάλεσε. Είναι ένα παντοδύναμο «ρεύμα», ενωμένο με την Ρέα-ροή. Αρπάζει την εξουσία του Ουρανού και κυριαρχεί στην μορφή και στην ύλη. Είναι ο πατέρας κάθε περαιτέρω εξέλιξης. Πατέρας, κριτής και πανδαμάτωρ.
Αυτά συνέβησαν κάποτε στον μυθικό Όλυμπο. Στη γη των ανθρώπων παραμένουν υπό έρευνα αντανακλάσεις ερωτηματικών, φιλοσοφικές έννοιες, ψυχολογικές προσεγγίσεις και επιστημονικές αναλύσεις. Ο χρόνος είναι ερευνητικός στόχος είτε αυτών που τον ορίζουν ως φαινομενολογική εμπειρία, προϊόν του συνειδητού, είτε εκείνων που ακολουθούν την εξέλιξη της Καρτεσιανής λογικής.
Αποτελεί παγκόσμιο νόμο, σαφή διάσταση της φυσικής εμπειρίας, θεμελιώδη μορφή όλης της ανθρώπινης συναίσθησης. Δεν σταματά ποτέ, για κανέναν και για τίποτε.
Η φύση του χρόνου
Ο χρόνος μας ρέει σε τρεις ενότητες.
Το παρόν αντιπροσωπεύει τα ενεστώτα και περιγράφει την έννοια της ψυχολογίας «στο εδώ και τώρα». Είναι φανερό και μεταβαλλόμενο, σε διακριτούς βαθμούς έντασης, ανάλογους με τους βαθμούς συνειδητότητας του καθένα. Τα πράγματα συμβαίνουν στο εδώ και στο τώρα.
Το μέλλον, αντίθετα, δεν είναι ορατό. Εικάζεται, πιθανόν σχεδιάζεται, και πάντως θα συμβεί. Δημιουργεί ελπίδες, ανασφάλειες, φόβο ή προσμονή.
Το μέλλον είναι άγνωστο σε μεγάλο βαθμό. Αβέβαιο.
Τέλος, το παρελθόν είναι η δεξαμενή όσων ζήσαμε. Εκεί κατοικεί η μνήμη, ταξινομούνται οι εμπειρίες και παραμένουν αμετάβλητες. Το παρελθόν είναι το σημείο αναφοράς των πάντων. Συνδέει τις υπόλοιπες δύο χρονικές ενότητες και εν πολλοίς τις καθορίζει.
Αντικειμενικός και Υποκειμενικός χρόνος
Τα είδη αυτά δεν αποτελούν ταξινόμηση με την στενή, τεχνική έννοια του όρου. Ούτως ή άλλως, οι άνθρωποι αδυνατούμε να ξεκαθαρίσουμε πάντα τα όρια μεταξύ τους. Θεωρητικά, ο αντικειμενικός χρόνος υπάρχει καθολικά και αναγωγικά, είναι μετρήσιμος ωρολογιακά και ταυτίζεται με την γεωφυσική που ορίζουμε ως αποδεκτή.
Ο υποκειμενικός χρόνος δεν ακολουθεί γραμμική πορεία, δεν διαθέτει σταθερότητα, είναι ευπροσάρμοστος και ελαστικός. Εκτείνεται, συστέλλεται και επηρεάζεται από προσωπικές ή κοινωνικοπολιτικές συνθήκες.
Κυριαρχεί στις ανθρώπινες συμπεριφορές -πολλές φορές- σαν ένα αδιαίρετο ή συνδυασμένο ψυχοδυναμικό σύνολο.
Η ψυχική διάσταση
Μια εμπειρία και όποιο συναίσθημα παρήγαγε τη στιγμή της απόκτησής της διατηρούν σταθερό αγκυροβόλιο στο παρελθόν. Ωστόσο, ανακαλούνται με αυθόρμητη συνέπεια στο παρόν και εν πολλοίς προδικάζουν το μέλλον. Ο εσωτερικός ανθρώπινος κόσμος περιστρέφεται γύρω από την βιωμένη του πραγματικότητα με την αναπαραγωγή και την προβολή. Και ενώ τα συναισθήματά μας προσανατολίζονται είτε στο παρελθόν, είτε στο μέλλον, υπάρχουν μόνο στο παρόν, γιατί στο εδώ και τώρα μας τα αισθανόμαστε.
Ο καθένας μας χρησιμοποιεί ψυχικές αναπαραστάσεις του στο παρόν ή στο μέλλον. Χρησιμοποιεί την αποταμιευμένη του εμπειρία και την συναισθηματική απόκριση κάθε πεποίθησης που αποκόμισε από την επεξεργασία της. Ο φόβος για μια μελλοντική κακή έκβαση π.χ, στηρίζεται μεν πιθανά σε προηγούμενη ανάλογη αποτυχία, αλλά βιώνεται ως παρόν συναίσθημα και δημιουργεί αρνητικές προβλέψεις για το μέλλον. Στον αντίποδα, η τυχαία επιτυχία του παρελθόντος μπορεί να οδηγεί σε λανθασμένη βεβαιότητα επανάληψής της.
Χρόνος και αυτοεπίγνωση
Η έλλειψη αυτοεπίγνωσης και η αδυναμία λογικής επεξεργασίας όσων συνέβησαν στο παρελθόν, οδηγούν και στην παράλληλη αδυναμία ορθής αξιολόγησης της επάρκειας ή ανεπάρκειάς μας να δράσουμε. Όποτε χάνουμε την ικανότητα να επηρεάζουμε την εξέλιξη των σχεδιασμών μας, παγιδευόμαστε μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Το μέλλον εξαφανίζεται σαν προοπτική και βυθιζόμαστε σε κατάθλιψη. Εξίσου πιθανά, ένα παγιωμένο, ασφαλές αν και όχι ικανοποιητικό παρόν, προκρίνεται ως προτιμότερο από το αβέβαιο και δυσπρόσιτο μέλλον. Εξαφανίζει την προοπτική του μέλλοντος και διατηρεί το άτομο σε ένα συνεχές, επιλεγμένο «τώρα».
Η κενότητα χρόνου είναι οδυνηρή συναίσθηση. Ο «άδειος» χρόνος, η αδυναμία του υποκειμένου να τοποθετήσει τον εαυτό του σε οποιαδήποτε χρονική φάση εκτός του παρόντος, είναι από τα βασικά γενεσιουργά αίτια βαρυθυμίας, κατάθλιψης και άρνησης. Αντίθετα, η συνεχής δημιουργική επικοινωνία παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος εξασφαλίζει την δυναμική που φτιάχνει συνθήκες ήρεμης ψυχικής δόμησης.
Αναζητώντας τον χρόνο μέσα μας
Ο Προυστ αναζήτησε τον χαμένο χρόνο και την ακούσια μνήμη σε χιλιάδες διάσημες σελίδες. Ο Μπόρχες φαντάστηκε τον χρόνο, σε ένα μικρό ποίημα, ποτάμι που τον παρασέρνει, μέχρι να διαπιστώσει πως αυτός ο ίδιος είναι το νερό που κυλάει διαρκώς. Και οι δύο προσέγγισαν, με την ιδιάζουσα αισθητική τους, την εσωτερική συνάφεια, την ψυχική διάσταση του χρόνου.
Στην ψυχολογία και στην ψυχοθεραπεία κάθε ενδοσκόπηση είναι μια βουτιά στο παρελθόν. Αυτό εξηγεί και φωτίζει το παρόν μας. Αυτό καθορίζει σημαντικά το μέλλον. Το Εγώ δεν υφίσταται σε χρονικό κενό. Εξελίσσεται συνεχώς μέσα από ενδοσκοπήσεις, ανασκοπήσεις και βελτιώσεις. Κάθε τραύμα, κάθε φοβία, κάθε ελπίδα και θετικότητα είναι πολυπρισματικοί δείκτες σε ένα ψυχικό ρολόι που δεν σταματά ποτέ !

