Το παρόν άρθρο, με τίτλο Περιβαλλοντικοί παράγοντες στις νευροαναπτυξιακές διαταραχές, θα περιγράψει μια σειρά παραγόντων οι οποίοι συσχετίζονται με την εκδήλωση των νευροαναπτυξιακών διαταραχών.
Οι νευροαναπτυξιακές διαταραχές αποτελούν μια μεγάλη ομάδα διαταραχών οι οποίες επηρεάζουν την ανάπτυξη και τη λειτουργία του εγκεφάλου από την πρώιμη παιδική ηλικία. Σε αυτές περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, η ΔΑΦ, η ΔΕΠΥ και οι μαθησιακές δυσκολίες. Παραδοσιακά, η επιστημονική έρευνα επικεντρωνόταν κυρίως στους γενετικούς παράγοντες. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες έχει καταστεί σαφές ότι το περιβάλλον παίζει εξίσου καθοριστικό ρόλο, ιδιαίτερα κατά τα κρίσιμα στάδια της εγκεφαλικής ανάπτυξης. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες δεν λειτουργούν μεμονωμένα, αλλά σε στενή αλληλεπίδραση με τη γενετική προδιάθεση, επηρεάζοντας τη δομή, τη λειτουργία και τη νευρωνική συνδεσιμότητα του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου. Η κατανόηση αυτών των επιδράσεων είναι ζωτικής σημασίας τόσο για την πρόληψη όσο και για την έγκαιρη παρέμβαση.
Με τον όρο περιβαλλοντικοί παράγοντες αναφερόμαστε σε κάθε εξωτερική επίδραση που μπορεί να δράσει από την προγεννητική περίοδο έως και τα πρώτα χρόνια ζωής. Αυτές περιλαμβάνουν χημικούς, βιολογικούς, φυσικούς αλλά και ψυχοκοινωνικούς παράγοντες. Ιδιαίτερα ευαίσθητες θεωρούνται η περίοδος της κύησης και τα πρώτα τρία έτη ζωής, καθώς τότε διαμορφώνονται οι βασικές εγκεφαλικές δομές και τα νευρωνικά δίκτυα.
Χημικοί και τοξικοί παράγοντες
Πλήθος ερευνών έχει αναδείξει τη συσχέτιση μεταξύ της έκθεσης σε περιβαλλοντικούς ρύπους και του αυξημένου κινδύνου εμφάνισης νευροαναπτυξιακών διαταραχών. Ο μόλυβδος, ο υδράργυρος και ορισμένα φυτοφάρμακα έχουν συνδεθεί με γνωστικές δυσκολίες, προβλήματα προσοχής και συμπεριφοράς. Οι φθαλικές ενώσεις και η δισφαινόλη Α, μπορούν να επηρεάσουν το ορμονικό σύστημα, το οποίο παίζει κρίσιμο ρόλο στην εγκεφαλική ωρίμανση. Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί η αθροιστική επίδραση των χαμηλών, αλλά παρατεταμένων εκθέσεων, οι οποίες δεν προκαλούν άμεσα συμπτώματα, αλλά ενδέχεται να επηρεάζουν μακροπρόθεσμα τη νευροαναπτυξιακή πορεία του παιδιού.
Ρύπανση του αέρα και αστικό περιβάλλον
Η ατμοσφαιρική ρύπανση αποτελεί έναν από τους πιο μελετημένους σύγχρονους περιβαλλοντικούς κινδύνους. Τα λεπτά αιωρούμενα σωματίδια (PM2.5), το διοξείδιο του αζώτου και άλλοι ρύποι έχουν συσχετιστεί με αυξημένη συχνότητα διαταραχών της προσοχής και των μαθησιακών δυσκολιών. Οι μηχανισμοί περιλαμβάνουν τη νευροφλεγμονή και το οξειδωτικό στρες, τα οποία μπορούν να διαταράξουν την τυπική ανάπτυξη των νευρώνων.
Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε αστικές περιοχές με αυξημένη κυκλοφορία οχημάτων φαίνεται να εκτίθενται σε υψηλότερο κίνδυνο, γεγονός που καθιστά την περιβαλλοντική πολιτική ζήτημα δημόσιας υγείας και παιδικής προστασίας.
Διατροφικοί και βιολογικοί παράγοντες
Η διατροφή της μητέρας στην εγκυμοσύνη παίζει καθοριστικό ρόλο. Η επαρκής πρόσληψη φολικού οξέος έχει συνδεθεί με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης νευροαναπτυξιακών διαταραχών, καθώς συμβάλλει στη σωστή νευρική διαφοροποίηση. Αντίστοιχα, η έλλειψη βιταμίνης D, σιδήρου ή ιωδίου έχει συσχετιστεί με γνωστικές και συμπεριφορικές δυσκολίες. Επιπλέον, οι φλεγμονώδεις καταστάσεις της μητέρας κατά την κύηση φαίνεται να επηρεάζουν το ανοσοποιητικό περιβάλλον του εμβρύου, επηρεάζοντας έμμεσα την εγκεφαλική ανάπτυξη.
Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες και στρες
Το χρόνιο άγχος της μητέρας, η ενδοοικογενειακή βία, η κοινωνική απομόνωση και η φτώχεια αποτελούν περιβαλλοντικούς παράγοντες με ισχυρό αποτύπωμα στη νευροανάπτυξη. Τα αυξημένα επίπεδα κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες, μπορεί να επηρεάσει περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μνήμη, τη συναισθηματική ρύθμιση και τη συμπεριφορά.
Αλληλεπίδραση γονιδίων και περιβάλλοντος
Σύγχρονες θεωρίες υποστηρίζουν ότι οι νευροαναπτυξιακές διαταραχές δεν οφείλονται αποκλειστικά ούτε στα γονίδια ούτε στο περιβάλλον, αλλά στη μεταξύ τους αλληλεπίδραση.
Οι περιβαλλοντικές επιδράσεις μπορούν να ενεργοποιήσουν ή να «σιγήσουν» τα γονίδια μέσω των επιγενετικών μηχανισμών, επηρεάζοντας την αναπτυξιακή πορεία του παιδιού.
Συμπεράσματα και προοπτικές
Η κατανόηση των περιβαλλοντικών παραγόντων στις νευροαναπτυξιακές διαταραχές ανοίγει τον δρόμο προς την αποτελεσματικότερη πρόληψη και παρέμβαση. Η μείωση της έκθεσης σε ρύπους, η υποστήριξη της μητρικής υγείας και η ενίσχυση των οικογενειών σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά.
Η επένδυση στην πρώιμη παιδική ηλικία δεν αποτελεί μόνο ατομική επιλογή, αλλά συλλογική ευθύνη της κοινωνίας.
Βιβλιογραφία
Bick, J., & Nelson, C. A. (2016). Early Adverse Experiences and the Developing Brain. Neuropsychopharmacology: official publication of the American College of Neuropsychopharmacology, 41(1), 177–196. https://doi.org/10.1038/npp.2015.252
Grandjean, P., & Landrigan, P. (2014). Neurobehavioural effects of developmental toxicity. The Lancet Neurology.
Lyall, K. et al. (2014). Maternal dietary factors and autism risk. Epidemiology.
Thapar, A. et al. (2017). Neurodevelopmental disorders. The Lancet.
Volk, H. E. et al. (2013). Traffic-related air pollution and autism. Archives of General Psychiatry.
