Πώς ξεκίνησε η έννοια του «spleen» από τον Ιπποκράτη
Κατά την αρχαιότητα, ο Ιπποκράτης υποστήριξε πως το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από 4 χυμούς: τη μέλαινα χολή, το αίμα, το φλέγμα και την κίτρινη χολή. Υγιής θεωρούνταν όποιος άνθρωπος είχε σε ισορροπία αυτές τις ουσίες στον οργανισμό του. Ενώ αν κάποιος καταλαμβάνονταν από υπερβολική ποσότητα ενός εκ των 4 χυμών, έπασχε από την αντίστοιχη ασθένεια που προξενούσε ο χυμός αυτός. Η σπλήνα λοιπόν ή spleen στα αγγλικά, αποτελούσε το όργανο το οποίο παρήγαγε, αλλά και στο οποίο αποθηκεύονταν η μαύρη χολή. Όταν το όργανο αυτό δυσλειτουργούσε τότε το σώμα πλημμύριζε από μαύρη χολή. Κάπως έτσι γεννήθηκε η μελαγχολία (μέλας + χολή) στον άνθρωπο. Αν και αρχικά αυτή η θεωρία ξεκίνησε ως ιατρικός όρος, πολύ σύντομα χρησιμοποιήθηκε ως χαρακτηρισμός προσωπικότητας. Ο μελαγχολικός επομένως άνθρωπος, είναι αυτός που κυριεύεται από εσωστρέφεια, σοβαρότητα και αρκετά συχνά κι από δημιουργικότητα. Ωστόσο είναι εξαιρετικά επιρρεπής στην κατάθλιψη.
Η διαδρομή της «μαύρης χολής» ανά τους αιώνες
Τη θεωρία του Ιπποκράτη ασπάστηκαν ουκ ολίγοι διανοούμενοι, γιατροί και καλλιτέχνες τα επόμενα χρόνια. Αρχικά ο Αριστοτέλης με το έργο του «Γιατί όλοι οι εξαιρετικοί άνδρες στη φιλοσοφία, την πολιτική, την ποίηση ή τις τέχνες είναι προφανώς μελαγχολικοί;» έθεσε το ερώτημα σχετικά με τη σύνδεση τέχνης και μελαγχολίας. Στην Αριστοτελική θεώρηση, το αίσθημα μελαγχολίας δεν θεωρείται μόνο κατάρα αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση για τη μεγαλοφυΐα. Κατά την Αναγέννηση, η μελαγχολία συνδέθηκε με τον πλανήτη Κρόνο που ήταν ο πιο απόμακρος κι αργός πλανήτης. «Τα παιδιά του Κρόνου», όπως αποκαλούνταν οι καλλιτέχνες, πίστευαν πως η θλίψη τους είναι το τίμημα για την ικανότητά τους να αφουγκράζονται βαθύτερες αλήθειες. Στον 19ο αιώνα, το spleen δεν περιέγραφε μόνο μια ιατρική κατάσταση αλλά μια βαθιά υπαρξιακή πληγή. Ο Beaudelaire στο έργο του «Τα άνθη του κακού», δίδαξε ότι η ομορφιά στον κόσμο δεν βρίσκεται μόνο στα φωτεινά σημεία αλλά και μέσα στη θλίψη. Με αυτό τον τρόπο η μελαγχολία που ξεκίνησε ως ένας χυμός του σώματος στην σπλήνα/ spleen , κατέληξε να γίνει ορόσημο του σύγχρονου καλλιτέχνη με την πεποίθηση ότι η βαθιά δημιουργικότητα απαιτεί μια δόση μελαγχολίας.
Το spleen στις εικαστικές τέχνες
Η έννοια της μελαγχολίας ως εργαλείο δημιουργικής έκφρασης αποτυπώθηκε ποικιλοτρόπως εικαστικά. Για κάποιους δημιουργούς το spleen εκτός από θλίψη εξέφραζε απόγνωση, υπαρξιακή ανία, απώλεια ελπίδας και εσωτερικές συγκρούσεις. Μια διευρυμένη αίσθηση κενού, ότι τίποτα δεν έχει νόημα, ότι ο χρόνος κυλά πολύ αργά, ότι επικρατεί έντονο ψυχικό βάρος και μια διαρκής εσωτερική πάλη ανάμεσα στο Ιδεατό (την τάση του ανθρώπου για το ωραίο) και στο πραγματικό (τα δυσάρεστα της ζωής που οδηγούν στην ψυχική κατάρρευση). Το spleen στις εικαστικές τέχνες εκφράστηκε με τη στάση του σώματος των εικονιζόμενων μορφών με κύριο χαρακτηριστικό να κρατάει ο άνθρωπος το κεφάλι του, συμβολίζοντας με αυτό τον τρόπο την έντονη σκέψη, την απόγνωση και το ψυχικό βάρος. Χρησιμοποιήθηκαν κυρίως ψυχρά χρώματα ενώ όσον αφορά τη θεματική στο μεγαλύτερο μέρος της αποτελούνταν από ερημικά τοπία, μοναχικούς ανθρώπους που βρίσκονται σε περισυλλογή και χώρους που δημιουργούσαν την εντύπωση του εγκλεισμού. Δεν είναι λίγα τα έργα που δεσπόζει η αίσθηση του θανάτου και της φθοράς, συμβολίζοντας τη ματαιότητα του κόσμου.
Spleen: ο αόρατος πρωταγωνιστής της σκηνής
Η ιδέα της δημιουργικής μελαγχολίας βρήκε μεγάλη απήχηση και στο θέατρο. Εκτός από τη συναισθηματική κατάσταση συνδέθηκε και με την κατάσταση των δράσεων όπως και με τις έντονες παύσεις. Δραματουργικά, συχνά συναντάμε σε έργα αυτής της αισθητικής χαρακτήρες να νιώθουν παγιδευμένοι σε καταστάσεις που δεν τους ευχαριστούν, να παλεύουν με τους προσωπικούς τους δαίμονες, να έρχονται αντιμέτωποι με μεγάλες δυσκολίες και ματαιώσεις. Από σκηνοθετικής άποψης, το spleen εκφράστηκε με χαμηλό φωτισμό, σκιές και μινιμαλιστικά σκηνικά μεταφέροντας έτσι στους θεατές την αίσθηση μοναξιάς και κενού που διακατείχε τους ήρωες.
Η αισθητική αυτή λειτούργησε ως καταλύτης και στην εξέλιξη του χορού. Μετέτρεψε την κίνηση από άρτια τεχνική εκτέλεση σε μέσο εξερεύνησης της ανθρώπινης ανίας. Στις αρχές του 20ου αιώνα ο χορός απέρριψε την ελαφρότητα του κλασσικού μπαλέτου και η κίνηση έγινε πιο βαριά, πιο γήινη και εστιασμένη στον εσωτερικό πόνο. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί η Pina Bausch που εξέφρασε το spleen με τη μορφή της επανάληψης. Δηλαδή οι χορευτές της επαναλαμβάνουν μάταιες κινήσεις αποδίδοντας την αίσθηση της κοινωνικής αποξένωσης. Στις χορογραφίες δόθηκε έμφαση σε μικρές χειρονομίες αντί για εντυπωσιακά άλματα, για να δοθεί η προσοχή στην μελαγχολία και στην ανάγκη για επαφή. Τέλος, στις σύγχρονες προσεγγίσεις το spleen αποτελεί μέθοδο φιλτραρίσματος της εμπειρίας όπου ο χορευτής χρησιμοποιεί το σώμα του για να μεταβολήσει το ανείπωτο.
Πέρασμα στον 21ο αιώνα
Από μια ιατρική θεωρία της αρχαιότητας το spleen στις μέρες μας έφτασε να αποτελεί μια αισθητική στάση. Πλέον αποτελεί ένα πρίσμα μέσα από το οποίο ο καλλιτέχνης βλέπει τον κόσμο και εκφράζεται. Είναι αποδεκτό ότι στον τομέα των τεχνών η μελαγχολία δεν αποτελεί ασθένεια που πρέπει να θεραπευτεί ούτε αδυναμία αλλά πηγή δημιουργικότητας. Επίσης λειτούργησε ως ενωτικός κρίκος μεταξύ των διαφορετικών τεχνών. Είτε πρόκειται για έναν στατικό πίνακα, είτε πρόκειται για μια σπαρακτική κίνηση ενός χορευτή, είτε πρόκειται για την παρατεταμένη σιωπή σε μια θεατρική παράσταση, το spleen παραμένει κοινή γλώσσα. Μια γλώσσα που εκφράζει την ανθρώπινη αποξένωση και την έντονη ανάγκη για αναζήτηση νοήματος.
Πηγές;
Βαχτανίδης, Γ. (2017). Aνθρώπινες σκέψεις και σκεπτόμενοι άνθρωποι». Aνακτήθηκε από: vachtanidis-giorgos.blogspot.com (τελευταία πρόσβαση: 28/12/2025)
Αραβανής, Σ. (2018). Το spleen είναι ο καλλιτεχνικός φόρος με ανταμοιβή την έμπνευση. Aνακτήθηκε από : www.musicpaper.gr (τελευταία πρόσβαση: 28/12/2025)
Βραζιώτη, Α. (2018). Σαρλ Μπωντλαίρ – το spleen ενός καταραμένου». Aνακτήθηκε από: https://cityculture.gr (τελευταία πρόσβαση: 28/12/2025)
