Ο άνθρωπος αγαπά να χτυπά όσους του μοιάζουν. (…) Αγαπά να σκοτώνει τον όμοιό του.
Ηλίας Βενέζης, «ΑΙΟΛΙΚΗ ΓΗ», Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ.
Ο Ηλίας Βενέζης βρίσκεται δικαιωματικά ανάμεσα στους πιο εκλεκτούς, λαοφιλείς συγγραφείς της Γενιάς του ’30 και κατέχει άξια ένα κεφάλαιο στην ιστορία του νεοελληνισμού, αφού η παρουσία του στα νεοελληνικά γράμματα εκφράζει με τρόπο μοναδικό μια δραματική περίοδο της ιστορίας του Έθνους μας. Υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους λογοτέχνες του 20ού αιώνα και ο πρώτος που τα έργα του μεταφράστηκαν σε τόσες πολλές γλώσσες.
Ηλίας Βενέζης: Τα πρώτα χρόνια στο Αϊβαλί και τη Μυτιλήνη
Στο Αϊβαλί (περιοχή της Μ. Ασίας) το 1904 γεννήθηκε το τέταρτο παιδί της οικογένειας Μέλλου, ο Ηλίας Βενέζης. Το πραγματικό τους επίθετο ήταν Βενέζη, ενώ το παρώνυμο Μέλλος επικράτησε λόγω της συνήθειας, που υπήρχε, να αποκαλούνται έτσι από τη μελωδική φωνή των μελών της οικογένειας Βενέζη. O Ηλίας Βενέζης γεννήθηκε σε μια ενδιαφέρουσα εποχή, όσον αφορά τον ελλαδικό και ευρωπαϊκό χώρο. Την εποχή αυτή το Αϊβαλί είχε σημαντική πνευματική ζωή με 30.000 Έλληνες. Τα σχολεία του και τα παιδαγωγικά ιδρύματά του ήταν φημισμένα σε όλη τη Μ. Ασία. Ο Ηλίας Βενέζης έζησε λίγα ευτυχισμένα παιδικά χρόνια στην πατρίδα του. Έπειτα ξέσπασαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι και στη συνέχεια ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος το 1914. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο οι Νεότουρκοι κορύφωσαν τους διωγμούς εναντίον των διάφορων εθνοτήτων που περιέκλειε στους κόλπους της η Οθωμανική αυτοκρατορία. Έτσι ο Ηλίας Βενέζης μαζί με τη μητέρα του και τα έξι αδέρφια του μετακινήθηκαν για λόγους ασφάλειας στη Λέσβο, ενώ ο πατέρας του και η αδερφή του, Αγάπη, παρέμειναν στο Αϊβαλί. Στη Λέσβο παράλληλα με το σχολείο εργαζόταν σε έναν φούρνο, για να εξασφαλίζει το ψωμί της οικογένειας. Πέντε χρόνια μετά το 1919 ο ελληνικός στρατός και οι σύμμαχοί του ξεκίνησαν για τη Μ. Ασία. Η οικογένεια Μέλλου ξαναενώθηκε. Εκεί ο Ηλίας Βενέζης τελείωσε το Γυμνάσιο, διορίστηκε καλλιγράφος Γραμματικός στη Μητρόπολη Κυδωνιών και γνωρίστηκε με τον μετέπειτα Έλληνα συγγραφέα και ζωγράφο Φώτη Κόντογλου. Από το 1920 δημοσίευσε κείμενα στα περιοδικά «Νέα Ζωή της Σμύρνης» και «Λόγος Κωνσταντινούπολης», υπογράφοντας ως Λέλος Βενέζης.
Τα δύσκολα χρόνια της αιχμαλωσίας και η περίοδος της κατοχής
Το 1922 η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας ήταν γεγονός. Η υποστήριξη των Συμμάχων ήταν παρελθόν και αποδεκατισμένος ο ελληνικός στρατός υποχωρούσε. Οι Έλληνες της Μ. Ασίας προσπαθούσαν να γλυτώσουν από τις διώξεις και τις σφαγές. Μαζί με αυτούς και ο Ηλίας Βενέζης. Ήταν μόλις 18 ετών, όταν οι Τούρκοι τον συνέλαβαν μαζί με χιλιάδες άλλους άνδρες ηλικίας 18 έως 45 χρόνων. Γλύτωσε από την εκτέλεση, αλλά στάλθηκε στο δεύτερο τάγμα εργασίας πολιτών. Ήταν ο αιχμάλωτος με το νούμερο 31328. Στο τάγμα τα βασανιστήρια και οι κακουχίες εξαντλούσαν τους αιχμαλώτους που εργάζονταν στην κατασκευή δρόμων και σε λατομεία. Δεκατέσσερις μήνες κράτησε το μαρτύριο του Ηλία Βενέζη, ο οποίος κατάφερε να επιβιώσει και ελευθερώθηκε το 1923 μαζί με άλλους 23 μόλις επιζώντες. Το πρώτο γράμμα στην οικογένειά του ξεκινούσε με τη λέξη «Ζω». Επέστρεψε στην οικογένειά του στη Λέσβο. Εργάστηκε στο Πλωμάρι ως υπάλληλος της Διευθύνσεως κτημάτων εξ ανταλλαγής του Υπουργείου Γεωργίας και στη συνέχεια ως υπάλληλος στην Τράπεζα της Ελλάδος. Ύστερα μετατέθηκε στην Αθήνα και συνέχισε να εργάζεται στην Τράπεζα της Ελλάδος έως το 1957. Το 1938 παντρεύτηκε την Σταυρίτσα Μολυβιάτη με καταγωγή από το Αϊβαλί, με την οποία απέκτησε μια κόρη, την Άννα. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής συνελήφθη από τα S.S. και κλείστηκε στις φυλακές Αβέρωφ. Απελευθερώθηκε εικοσιτρείς μέρες αργότερα μετά από εκκλήσεις του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και άλλων προσωπικοτήτων της εποχής. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο ο Βενέζης έπαιξε σημαντικό ενεργό ρόλο στην κοινωνική και πνευματική ζωή της χώρας, αναλαμβάνοντας σημαντικές θέσεις. Ταξίδεψε σε πολλές χώρες του εξωτερικού με σκοπό τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού. Το 1957 εκλέχθηκε ακαδημαϊκός και τιμήθηκε από το ελληνικό κράτος με υψηλές διακρίσεις. «Αν και στεριωμένος στην επιτυχία του παρέμενε πάντοτε σεμνός και απλός», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Κ. Γ. Δεσποτόπουλος. Πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Λέσβο, στην Εφταλού. Πέθανε στην Αθήνα μετά από πολύχρονη και επώδυνη ασθένεια το 1973. Τελευταία του επιθυμία να βρει τη γαλήνη του κοντά στην αιολική γη, εκεί όπου έζησε τις πιο έντονες στιγμές της ζωής του και τα πιο έντονα συναισθήματα, τα οποία γέννησαν αυτόν τον λογοτέχνη.
Ηλίας Βενέζης & συγγραφική πορεία
Μετά την απελευθέρωσή του από τα τάγματα εργασίας επέστρεψε στη Λέσβο, όπου γνωρίστηκε και ενσωματώθηκε στον λογοτεχνικό κύκλο της Λεσβιακής Άνοιξης. Παράλληλα συνεργάστηκε με την εφημερίδα Καμπάνα που εξέδιδε ο Στρατής Μυριβήλης, όπου το 1924 πρωτοδημοσίευσε σε συνέχειες «το νούμερο 31.328». Τρία χρόνια μετά κάνει την πρώτη του εμφάνιση στα Αθηναϊκά γράμματα, όταν η Νέα Εστία βράβευσε το διήγημά του «Ο θάνατος». Ακολούθησε το βιβλίο «Ο Μανώλης Λέκας και άλλα διηγήματα» ενώ το 1931 εκδόθηκε στη Μυτιλήνη «το νούμερο 31328». Στα 26 του χρόνια, ήδη ο Βενέζης είχε καθιερωθεί ως συγγραφέας. Λίγο αργότερα, το 1939, δημοσίευσε το έργο «Γαλήνη», το οποίο βραβεύτηκε το 1940 με το κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας και έπειτα μια σειρά από διηγήματα με τίτλο «Αιγαίο». Με αφορμή τη φυλάκισή του από τους Γερμανούς στο κελί Μπλοκ C, κατέγραψε τις μαρτυρικές του στιγμές στο χαρτί, συνθέτοντας το θεατρικό του έργο «Μπλοκ C». Το 1943 εκδόθηκε ίσως το δημοφιλέστερο μυθιστόρημα του συγγραφέα, «Η Αιολική γη». Συνέχισε για πολύ ακόμα το συγγραφικό του έργο. Παράλληλα αρθρογραφούσε σε εφημερίδες και έκανε πολλές ραδιοφωνικές εκπομπές. Ακολούθησαν κι άλλα μυθιστορήματα και διηγήματα και τα περισσότερα μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες. Μέχρι το τέλος, ο Ηλίας Βενέζης παρέμεινε ο ξεριζωμένος Έλληνας της Ανατολής, που ζει με τη νοσταλγία της χαμένης πατρίδας. Η Μ. Ασία, το Αϊβαλί, είναι το γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο χτίζεται και λάμπει το μυθιστόρημα του Βενέζη. Δοκίμασε αρκετές φορές να ξεφύγει από τον χώρο αυτό, αλλά σαν να έβγαινε έξω από τα νερά του και να χανόταν όλο το συγγραφικό του τάλαντο και έτσι ξαναεπέστρεφε. Η Ανατολή παραμένει ο μόνιμος χώρος του. ‘Οπως άρχισε, έτσι και τελειώνει με αυτόν. Στο κύκνειο άσμα του δίνει τον τίτλο «Μικρασία χαίρε». Με αυτό την είχε ήδη κατανυκτικά αποχαιρετήσει στις τελευταίες επιφυλλίδες του στο «Βήμα».
Ηλίας Βενέζης| Πηγή Εικόνας: https://www.google.com
«Αιολική γη» – «Νούμερο 31328» – «Γαλήνη»
Ο Ηλίας Βενέζης έβγαινε από μια ταλαιπωρημένη ζωή και από νέος είχε μια τεράστια πείρα, που τον έμαθε, πόσο σημαντικό πράγμα είναι η ζωή και τι ασήμαντο περιστατικό είναι για τον άνθρωπο ο θάνατος. Όπως και οι άλλοι πεζογράφοι της γενιάς του ’30 έτσι και ο Βενέζης αντλούσε το υλικό του από γεγονότα μείζονος ιστορικής σημασίας. Οι πεζογράφοι της γενιάς αυτής αποκάλυψαν τον κόσμο της ιστορίας, όπως οι ίδιοι τον βίωσαν, περνώντας έτσι πρώτα από το στοιχείο του ρεαλισμού και φτάνοντας έπειτα, με την περίτεχνη χρήση του λόγου, στο στοιχείο του λυρισμού.
Η φήμη του Ηλία Βενέζη χτίστηκε κυρίως πάνω στα τρία έργα του: την «Αιολική γη», το «Νούμερο 31328» και τη «Γαλήνη». Τα έργα αυτά θα μπορούσαν να αποτελούν μια τριλογία, γνωρίζοντας το περιεχόμενό τους. Στο πρώτο βιβλίο ο Βενέζης ανασύρει από τη μνήμη του όλες τις γαλήνιες στιγμές απο τα παιδικά του χρόνια στα Κιμιντένια βουνά της Μικράς Ασίας. Την ομαλή αυτή εξέλιξη θα διακόψει βίαια ο πόλεμος, που θα αποτελέσει την αρχή ενός ξεριζωμού και μια σειρά από μαρτυρικά γεγονότα, που βίωσαν πολλοί Μικρασιάτες και ο ίδιος ο Βενέζης. Στο δεύτερο βιβλίο της τριλογίας, στο «νούμερο 31.328», ο αφηγητής είναι δεκαοχτώ χρονών, όταν συλλαμβάνεται ως αιχμάλωτος. Θα μπορέσει να δει ολόκληρη την τραγωδία της αιχμαλωσίας, που θα διηγηθεί στα 20 κεφάλαια του «Νούμερου», το οποίο είναι η εξιστόρηση μιας φρίκης, ανάλογη με την οποία θα συναντήσει αργότερα, ο νεότερος άνθρωπος, μόνο στα χιτλερικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Περιγράφονται οι καταστάσεις της θανάσιμης κούρασης, της πείνας, της δίψας και της ανεύθυνης εκτέλεσης χιλιάδων υπάρξεων. Τέλος, στο τρίτο βιβλίο με τίτλο «Γαλήνη» ο συγγραφέας αναλαμβάνει να αποδώσει την προσπάθεια των Ελλήνων της Ασίας, που έφθασαν πρόσφυγες στην Ελλάδα για να ριζώσουν στη νέα τους πατρίδα. Ο Ηλίας Βενέζης δικαίως χαρακτηρίζεται ραψωδός της προσφυγιάς, αφού περιγράφει με τον πιο ικανοποιητικό τρόπο τις δραματικές εκείνες στιγμές του έθνους μας. Είναι όμως και ραψωδός των προσωπικών του εμπειριών, του ξεριζωμού, αλλά και της ανθρωπιάς, που καταφέρνει πολλές φορές να διατηρηθεί ανέπαφη από τη ξιπασιά του πολέμου και τις δοκιμασίες της ζωής. Ο Βενέζης έτσι παρέμεινε, ήρεμος, πράος και ανθρώπινος, αποδεχόμενος μέχρι το τέλος της ζωής του, αδιαμαρτύρητα, τη μοίρα του, όσο σκληρή κι αν ήταν.
Αναγνωρίζω ότι ο Βενέζης θα μείνει στα Γράμματά μας όχι τόσο με αυτές, όσο με κάποιες άλλες σελίδες του. Με αυτές που αποτελούν την πο συγκλονιστική μαρτυρία για ένα από τα πιο δραματικά γεγονότα της εθνικής μας ιστορίας, τον ξεριζωμό του Μικρασιατικού Ελληνισμού, κι ας είναι στιγμιότυπα, χαλαρά δεμένη εικόνα εκείνης της τραγωδίας. Κανένας άλλος δεν εξέφρασε με τόση δύναμη και με τόση ανθρωπιά τον καημό του Γένους για την συμφορά, και τη νοσταλγία, το όραμα των ευτυχισμένων ημερών που κάνει ακόμα πιο πικρό αυτόν τον πόνο. Κανένας δεν τραγούδησε και δεν έκλαψε σαν αυτόν τη χαμένη πατρίδα.
Ε. Π. Παπανούτσος.
Advertising
Ηλίας Βενέζης |Πηγή Εικόνας: https://www.google.com
Το παρακάτω βίντεο περιλαμβάνει το πρώτο επεισόδιο από την σειρά Γαλήνη που βασίστηκε στο ομώνυμο έργο του Ηλία Βενέζη «Γαλήνη».
Πηγές
Ηλίας Βενέζης 3 Αυγούστου 1973, Εποχές και Συγγραφείς, Ντοκιμαντερ της ΕΡΤ 2005, https://www.ert.gr.
Μνήμη του Ηλία Βενέζη – πέντε χρόνια από τον θάνατό του, Εκδόσεις Τετράδια Ευθύνης.
http://www.greek-language.gr.
