Η γυναίκα ηθοποιός στο θέατρο είναι ένα ακριβό κόσμημα

Η γυναίκα ηθοποιός στο θέατρο αποτελεί ένα ακριβό κόσμημα. Το ταλέντο, η ομορφιά και η υποκριτική δεινότητα είναι μερικά από τα στοιχεία που μπορούν να δώσουν το εισιτήριο σε μία γυναίκα ηθοποιό. Ωστόσο τα πράγματα δεν ήταν πάντα εύκολα για αυτές. Από τα αρχαία χρόνια μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα οι γυναίκες δεν είχαν πλήρη δικαιώματα όπως οι άνδρες. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν περιορισμένες έως ανύπαρκτες. Σ’ αυτό το άρθρο συγκεντρώθηκαν ιστορικά στοιχεία για την διαδρομή της γυναικείας παρουσίας στον χώρο της υποκριτικής.

Η γυναίκα-μούσα των αρχαίων ποιητών

Η Αθήνα τον 5^ο αιώνα π.Χ. ήταν η κοιτίδα της δημοκρατίας και του πολιτισμού. Ήταν η περίοδος όπου αναπτύχθηκε το θέατρο ενώ εμφανίστηκαν οι πρώτοι σημαντικοί τραγικοί ποιητές. Ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης γράφουν τα κείμενα τους εμπνεόμενοι από την γυναίκεια παρουσία. Οι αρχαίοι τραγικοί ποιητές τοποθετούν την γυναίκα όχι μόνο ως φύλακα της εστίας αλλά και ως ανεξάρτητη σε κάποιες περιπτώσεις. Οι «γυναίκες» αυτές εκφράζουν εύκολα τα συναισθήματα τους.

Ωστόσο η καθημερινή ζωή των γυναικών της κλασσικής Αθήνας ήταν αντίθετη και διαφορετική σε σχέση με αυτά που παρουσίαζαν οι ποιητές. Η θέση της ήταν στο σπίτι ενώ τελούσε υπό ανδρική κηδεμονία. Δεν είχε δημόσιο λόγο, συμμετέχοντας μόνο στις θρησκευτικές γιορτές της πόλης. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιο με τις γυναίκες της Αρχαίας Σπάρτης οι οποίες ήταν πιο δυναμικές και είχε περισσότερο ενεργό ρόλο.

Στο αττικό θέατρο συμμετείχαν υποκριτές οι οποίοι ήταν άνδρες αναλαμβάνοντας να ερμηνεύσουν γυναικείους ρόλους, καθώς η είσοδος των γυναικών στο θέατρο απαγορευόταν αυστηρά. Οι υποκριτές φορούσαν προσωπεία έχοντας γυναικεία περιβολή. Ταυτόχρονα προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν με ζήλο την γυναικεία ψυχοσύνθεση όπως αυτή οριζόταν στα θεατρικά κείμενα.

Advertisements

Επίσης, ελάχιστα είναι τα έργα που καθορίζεται ο άνδρας ως βασικός πρωταγωνιστής. Ο Ευριπίδης στις τραγωδίες του ορίζει την γυναίκα ως δεσπόζουσα μορφή. Μήδεια, Εκάβη, Ιφιγένεια, Φαίδρα, Ελένη και Ηλέκτρα είναι γυναίκες με πάθος, σεμνές και περήφανες. Όλες αυτές οι γυναίκες έχουν βγει από τη σκιά του προστάτη-κηδεμόνα τους και έχουν πάρει την κατάσταση στα χέρια τους. Χρησιμοποιούν το θρήνο ή την πονηριά για να καταφέρουν αυτό που θέλουν, φθάνοντας κάποιες φορές σε ακραίες συμπεριφορές.

Ακόμα ένα παράδειγμα που η γυναίκα έχει τον πρώτο λόγο είναι στην αττική κωμωδία του Αριστοφάνη «Λυσιστράτη». Στη «Λυσιστράτη» οι γυναίκες κηρύττουν απεργία αποχής από τα συζυγικά καθήκοντα για να σταματήσει ο Πελοποννησιακός πόλεμος.

Η Ελισαβετιανή περίοδος στο Αγγλικό θέατρο

Στην Αγγλία της Ελισαβετιανής περιόδου (1558-1603) ήταν μία εποχή που η γυναίκα ηθοποιός αποκλειόταν από τη δραματουργία. Αν και στον θρόνο βρισκόταν γυναίκα, η Βασίλισσα Ελισάβετ Α’, η περίοδος της μοναρχίας της χαρακτηρίστηκε από τους ιστορικούς ως η χρυσή εποχή της αγγλικής ιστορίας. Ήταν μία πάροδος ιδιαιτέρως σκληρή στη καθημερινή ζωή, στη θρησκεία και στη κουλτούρα.

Στο θέατρο οι ηρωίδες του Σαίξπηρ παίζονταν από το ισχυρό φύλο που εκπαιδεύονταν για αυτό το σκοπό μέχρι το 1660. Η Ελισαβετιανή περίοδος χαρακτηρίστηκε Οι γυναίκες ανέβηκαν για πρώτη φορά στη σκηνή στα χρόνια της Παλινόρθωσης. Οι πρώτες γυναίκες ηθοποιοί που ερμήνευσαν τα έργα του Σαίξπηρ επέδειξαν γενναιότητα και ήταν πολύ πρωτοπόρες για την εποχή τους. Παρόλα αυτά τα ονόματά τους όπως και η δόξα τους έχουν σβηστεί στο πέρασμα της ιστορίας. Όσοι πίστευαν στις προκαταλήψεις εκείνων των χρόνων τις θεωρούσαν ανήθικες και πόρνες. Οι ίδιες έδιναν έναν άνισο αγώνα με τους άνδρες διότι οι θίασοι είχαν καθαρά αρσενικό χαρακτήρα. Οι γυναίκες ηθοποιοί για να μπορέσουν να επιβιώσουν στον θεατρικό κόσμο έπρεπε να ικανοποιούν και κάποιους θεατρόφιλους. Οι άνθρωποι αυτοί δίνοντας ένα σεβαστό χρηματικό ήθελαν να τις δουν να ντύνονται στα παρασκήνια.

Η πρώτη γυναίκα ηθοποιός στην Ελλάδα

Μια μέρα του 1840 στους δρόμους της Αθήνας ακουγόταν από τα χείλη του ντελάλη τα εξής λόγια:

…Τρέξατε, τρέξατε, απόψε στο θέατρο το ρόλο της γυναίκας θα παίξει αληθινή γυναίκα…..

Η είδηση αυτή και μόνο ήταν κατάπτυστη για τα συντηρητικά ήθη της εποχής. Θεωρούνταν μεγάλη αμαρτία αν μία γυναίκα δούλευε στο θέατρο ή έστω είχε κάποια σχέση με αυτό. Η πρώτη Ελληνίδα επαγγελματίας ηθοποιός ήταν η Ηπειρώτισσα Αικατερίνη Παναγιώτου, η οποία εργαζόταν στην «Εταιρεία του εν Αθήναις Θεάτρου». Η Αικατερίνη Παναγιώτου έπαιρνε μισθό 50 δραχμές. Αστρονομικό ποσό για τα δεδομένα της εποχής. Αν και οι θεατές συνέρρεαν στο θέατρο για να την απολαύσουν, εκείνη εργάστηκε πάνω στη σκηνή μόνο για τέσσερα χρόνια και έπειτα σταμάτησε την καριέρα της απογοητευμένη. Πριν από την Παναγιώτου υπάρχουν μαρτυρίες ότι υπήρξαν και άλλες κυρίες που εργάστηκαν ως ηθοποιοί. Το 1842 εμφανίστηκαν στο θεατρικό σανίδι η Αθηνά Φαρμάκη, η Μαριγώ Δευτερίδη και η Μαριγώ Δομεστίνη. Επιπλέον, το 1817 ως ηθοποιός έχει καταγραφεί και η Αικατερίνη Βιαγκίνη εκ Ζακύνθου, σε ερασιτεχνικό επίπεδο.

Το 1860 υπάρχει έντονη γυναικεία παρουσία επί σκηνής ξεπερνώντας τις προκαταλήψεις της εποχής. Η Πιπίνα Βονασέρα, η Ελένη Ξαβερίου Χέλμη, η Σμαράγδα Συρμακέζη, κ.α. Τα επόμενα χρόνια εμφανίστηκαν η Αικατερίνη Βερώνη και η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Άξιες πρωταγωνίστριες που για χρόνια έπαιζαν στην Αθηναϊκή σκηνή. Θεατρίνες κατ’ επιλογήν, ο δρόμος δεν ήταν στρωμένος με ροδοπέταλα. Στην πλειοψηφία του δεν είχαν σπουδάσει τη θεατρική τέχνη ενώ δούλευαν κάτω από δύσκολες συνθήκες όσες υπήρξαν σε περιφερόμενους θιάσους. Την περίοδο 1867-1884 η αναλόγια ανδρών και γυναικών ηθοποιών ήταν 49 προς 18.

Η έλευση του 20ου αιώνα

Στην αυγή του 20ου αιώνα ήταν αναγκαίο μία γυναίκα ηθοποιός να έχει ίσα δικαιώματα με ένα άνδρα ηθοποιό. Σύμφωνα με το ΣΕΗ το 1907 υπήρχαν καταγεγραμμένες 50 γυναίκες, ανάμεσα τους η Μαρίκα Κοτοπούλη και η Κυβέλη. Σε κάποιες περιπτώσεις οι αμοιβές των γυναικών δεν είναι ίδιες με εκείνες των ανδρών. Οι περισσότερες εργάζονταν με τους συζύγους τους στον ίδιο θίασο. Είναι δύσκολο, λοιπόν, να αποσαφηνιστεί με ακρίβεια τι μισθό λάμβαναν διότι στα λογιστικά βιβλία αναγραφόταν μόνο το όνομα του συζύγου.

Βασικό αίτημα που έφερε η Μαρίκα Κοτοπούλη στο Σύλλογο Ελλήνων Ηθοποιών ήταν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Το αίτημα δεν έγινε αποδεκτό εν μέσω διαμαρτυριών και κατηγοριών που είχε ως αποτέλεσμα τη διαγραφή της ηθοποιού για σοβαρό παράπτωμα. Όπως φάνηκε τότε ο γυναικείος συνδικαλισμός δεν ήταν αποδεκτός από το σωματείο των ηθοποιών. Η πρώτη γυναίκα που συμμετείχε στο Διοικητικό Συμβούλιο του ΣΕΗ ήταν η Άννα Καλουτά το Δεκέμβριο του 1944.

Η γυναίκα ηθοποιός σήμερα

Σήμερα μία γυναίκα ηθοποιός έχει αποκτήσει την ελευθερία να σπουδάσει σε όποια δραματική σχολή επιθυμεί και να εργαστεί στον αντίστοιχο χώρο. Αν και υπάρχουν ορισμένες αντιρρήσεις για την ισότητα των δύο φύλων ωστόσο υπάρχουν γυναίκες οι οποίες ηγούνται θιάσων και εισπράττουν αγάπη, σεβασμό και θαυμασμό από όλη την κοινωνία. Αν και κατά καιρούς έχει διαπιστωθεί διανομή γυναικείων ρόλων σε άνδρες ωστόσο οι αγώνες των γυναικών ηθοποιών για ίση αντιμετώπιση έχει ανταμειφθεί και με το παραπάνω. Πολλοί σκηνοθέτες έχουν πειραματισθεί με διάφορα θεατρικά σχήματα σε αρχαία και σύγχρονα θεατρικά έργα βάζοντας άνδρες και γυναίκες σε αντίστοιχους ρόλους.

Σε μια χρονική διαδρομή χαρακτηριστικά παραδείγματα ρόλων αποτελούν αξιόλογοι ηθοποιοί σε αξιόλογες παραστάσεις. Πριν μερικά χρόνια η «Μήδεια» ερμηνεύθηκε από τον Γιώργο Κιμούλη. Το 2014 η Αγλαΐα Παππά ερμήνευσε τον Διόνυσο στις Βάκχες του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία Άντζελας Μπρούσκου. Βέβαια αξιοσημείωτη είναι και η παράσταση του Θύμιου Καρακατσάνη «Λυσιστράτη» το 1993. Όλοι οι ρόλοι είχαν δοθεί σε άνδρες.

Οι συγκεκριμένες κινήσεις εν μέρει μπορεί να θεωρούνται καλλιτεχνικές ως προς τη πλευρά των συντελεστών για να τραβήξουν το κοινό. Από την άλλη πλευρά ζούμε σε μία εποχή όπου άνδρες και γυναίκες λειτουργούν στον ίδιο χώρο όμως ο φεμινισμός έχει παρατηρηθεί να γιγαντώνεται ολοένα και περισσότερο. Στεκόμαστε όμως στο γεγονός ότι οι γυναίκες έχουν αποκτήσει πολλά περισσότερα από όσα φαντάζονταν τους προηγούμενους αιώνες. Αυτό όμως που δεν έχει εκλείψει, ελπίζοντας ότι θα συμβεί στο μέλλον, είναι ο ρατσισμός και δη ο σεξισμός που σε ορισμένες περιπτώσεις ξεπερνάει τα όρια στο θεατρικό και, γενικότερα, κοινωνικό γίγνεσθαι.

Βιβλιογραφία και πηγές πληροφοριών

Μεσσάρη, Α. (2020). Η γυναίκα στις τραγωδίες του Ευριπίδη: Άλκηστις, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι, Ίων, Ελένη, Ηρακλείδαι, Μήδεια, Ιππόλυτος, Εκάβη, Ικέτιδες, Βάκχαι, Ανδρομάχη, Τρωάδες, Ηλέκτρα η εν Ταύροις, Φοίνισσαι. Αθήνα. Ανακτήθηκε από openbook.gr. (Τελευταία πρόσβαση 22/11/2020).

Mosse, C. (1991). Η γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα. Αθήνα: Δημ. Ν. Παπαδήμα.

Διαμαντάκου, Κ. (2020). Παίζοντας (με) τη γυναίκα (μέρος Α’ και Β’). Ανακτήθηκε από hartismag.gr. (Τελευταία πρόσβαση 22/11/2020).

Σταματοπούλου-Βασιλάλου, Χ. (1999). Κοράσια κόσμια και ευειδή. Οι πρώτες Ελληνίδες ηθοποιοί: Κοινωνική αντιμετώπιση και συνθήκες εργασίας». Στο αφιέρωμα: «Γυναίκα και εργασία: Από την αφάνεια στην αναγνώριση». Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 2 Μαΐου 1999, σσ. 16-19. Ανακτήθηκε από kathimerini.gr. (Τελευταία πρόσβαση 22/11/2020).

«…απόψε στο θέατρο το ρόλο της γυναίκας θα παίξει αληθινή γυναίκα». Η ανακοίνωση που αναστάτωσε τους Αθηναίους και παραλίγο να καταρρεύσει το θέατρο στην παράσταση…». Ανακτήθηκε από mixanitouxronou.com.cy. (Τελευταία πρόσβαση 22/11/2020).

Οι πρώτες γυναίκες ηθοποιοί δεν ήταν πόρνες. (2016). Ανακτήθηκε από onlytheater.gr. (Τελευταία πρόσβαση 22/11/2020).