Τον Ιούνιο του 1905 το πλήρωμα του θωρηκτού Ποτέμκιν ξεσπά σε ανταρσία εναντίον των ανωτέρων αξιωματικών. Με αφορμή την απάνθρωπη μεταχείριση, τις μικρές μερίδες φαγητού και τα σάπια τρόφιμα, οι ναύτες καταλαμβάνουν το σκάφος, υψώνουν κόκκινη σημαία και κατευθύνονται προς την Οδησσό. Η 14η Ιουνίου θα μείνει στην ιστορία, ως η ημέρα που το πλήρωμα του Ποτέμκιν ξεσηκώνει τον λαό εναντίον του Τσάρου. Αν και έληξε άδοξα, θεωρήθηκε ο προάγγελος της Ρωσικής Επανάστασης του 1917 pου σφράγισε όχι μόνο την πορεία της μεγάλης αυτοκρατορίας αλλά και την νεότερη παγκόσμια ιστορία. Η ανταρσία στο Θωρηκτό Ποτέμκιν ήταν μια «Γκουέρνικα» της εποχής, μια απεγνωσμένη προσπάθεια εξέγερσης για ένα καλύτερο αύριο, αναμειγμένο με σκηνές πόνου, δυστυχίας, φρίκης και βίας.
Η σύγχρονη γαλέρα του θωρηκτού Ποτέμκιν
Οι συνθήκες διαβίωσης στο Ποτέμκιν ήταν απάνθρωπες αλλά αυτό δεν συνέβαινε μόνο στο πολεμικό πλοίο. Κατά το τέλος του 19ου αιώνα με αρχές του 20ου, η Ρωσική Αυτοκρατορία είχε να αντιμετωπίσει τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των υπηκόων της στις πόλεις και τις φεουδαρχικές δομές στην επαρχία. Την ίδια στιγμή που ο Τσάρος Νικόλαος Β΄ απλά «έκλεινε τα μάτια» και προσπαθούσε να προβάλει την εικόνα της πανίσχυρης αυτοκρατορίας. Ο Τσάρος ήταν ανίκανος να διαχειριστεί την χώρα και τον στρατό της. Αυτό αποδείχθηκε και αργότερα κατά τον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η ναυπήγηση του θωρηκτού Ποτέμκιν
Το θωρηκτό Ποτέμκιν ανήκε στην Ρωσική Αυτοκρατορία και υπαγόταν στον στόλο της Μαύρης Θάλασσας. Ναυπηγήθηκε μεταξύ του 1898 – 1900 στο Νικολάεβ της Ουκρανίας. Ήταν από τα πρώτα μεγάλα πολεμικά πλοία πριν εμφανιστεί η κλάση Ντρέντνωτ. Η κλάση αυτή είχε να κάνει με την δύναμη πυρός, την θωράκιση και την ταχύτητα του πλοίου. Αν και σχεδιάστηκε για να κινείται με πετρέλαιο, ένα ατύχημα πυρκαγιάς το οδήγησε να καίει κάρβουνο. Το πλοίο πήρε το όνομα Ποτέμκιν προς τιμήν του Πρίγκηπα Γκριγκόρι Ποτέμκιν, ενός στρατιωτικού που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην προσάρτηση της Ταυρίδας και του Βορείου Καυκάσου ( 18ος αιώνας). Γι’ αυτό τον λόγο το πλοίο ονομαζόταν και «Πρίγκηπας Ποτέμκιν της Ταυρίδας».
Το θωρηκτό Ποτέμκιν ως ο προάγγελος της Ρωσικής Επανάστασης
Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί πως το πολεμικό πλοίο Ποτέμκιν που ναυπηγήθηκε με όλες τις καινοτόμες τεχνικές της εποχής του, για να χρησιμοποιηθεί για τους ιμπεριαλιστικούς σκοπούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας, θα έμενε στην ιστορία για ανταρσία. Μια ανταρσία όμως που την έπνιγε το δίκαιο, αφού την ίδια ώρα που οι αξιωματικοί έτρωγαν σε πορσελάνινα πιάτα, οι ναύτες έτρωγαν σάπιο και σκουληκιασμένο κρέας. Επίσης οι συνθήκες διαβίωσης για τους ναύτες θύμιζαν επιεικώς μια σύγχρονη γαλέρα.
Σκουληκιασμένο κρέας αντί για την ποινή του απαγχονισμού
Όταν ξημέρωσε η 27η Ιουνίου του 1905 και ενώ το θωρηκτό Ποτέμκιν ήταν αγκυροβολημένο, η ψυχική αναταραχή που επικρατούσε ανάμεσα στο πλήρωμα ήταν εμφανής. Η αιτία ήταν πως το κυρίως γεύμα ήταν ακατάλληλο προς βρώση. Ο Κυβερνήτης Ευγένιος Νικολάγεβιτς Γκόλικοφ τότε διέταξε τον τον γιατρό του πλοίου, να πιστοποιήσει την καταλληλότητα του κρέατος. Ο μηχανικός Αναστάσιος Ματουσένκο, έπεισε τους ναύτες να διαμαρτυρθούν για την ποιότητα του φαγητού. Ο κυβερνήτης Γκόλικοφ σε υψηλούς τόνους απευθύνθηκε στο πλήρωμα και τους τόνισε πως μια τέτοιου είδους ανυπακοή, θα τιμωρηθεί με απαγχονισμό. Ο Ύπαρχος έδωσε εντολή να συλληφθούν οι ταραξίες. Αυτή η κίνηση όμως έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα, αφού το ένοπλο απόσπασμα τάχθηκε με το μέρος των ναυτών. Και σε αυτό το σημείο ξεκίνησε ένα δράμα μέσα στο πολεμικό πλοίο.
Η δολοφονία του κυβερνήτη
Αρκετοί αξιωματικοί πυροβολήθηκαν, άλλοι κρύφτηκαν και μερικοί έπεσαν στα νερά για να σώσουν την ζωή τους κολυμπώντας. Ο κυβερνήτης Γκόλικοφ συνελήφθη την ώρα που προσπαθούσε να διαφύγει. Πέφτοντας στα γόνατα, ικέτεψε τους άντρες να του χαρίσουν την ζωή. Η μοίρα του όμως σφραγίστηκε με μια σφαίρα όπως και του γιατρού που εξέτασε το κρέας. Τη διοίκηση την ανέλαβε ο μηχανικός Ματουσένκο και αποφάσισαν σύσσωμοι, πως θα πλεύσουν προς την Οδησσό.
To συλλαλητήριο στην Οδησσό κατά του Τσάρου
Το βράδυ της ιδίας ημέρας, το θωρηκτό Ποτέμκιν, αγκυροβόλησε στην Οδησσό έχοντας υψωμένη κόκκινη σημαία. Ακολούθησε το συλλαλητήριο εναντίον του Τσάρου με επίκεντρο τις σκάλες της Παραλίας. Το τσαρικό ιππικό χτύπησε τους συγκεντρωμένους για να καταστείλει την διαμαρτυρία. Το Ποτέμκιν όμως απάντησε με βολές κατά των στρατώνων. Την ίδια ώρα που σε όλη την πόλη δίνονταν μάχες, σώμα με σώμα μεταξύ των απεργών – διαμαρτυρούμενων και του στρατού. Τρεις ημέρες μετά στάλθηκαν δύο μοίρες του Στόλου της Μαύρης Θάλασσας στην Οδησσό για να επιτεθούν στο Ποτέμκιν. Το αξιοπερίεργο ήταν πως οι ναύτες των πολεμικών πλοίων του Στόλου της Μαύρης Θάλασσας, αρνήθηκαν να υπακούσουν στις εντολές για πυρ από τους ανωτέρους τους. Μάλιστα το πλήρωμα του θωρηκτού Γκεόργκι Πομπεντονόσετς ( Άγιος Γεώργιος) στασίασε και ενώθηκε με αυτό του θωρηκτού Ποτέμκιν.
Η επιστροφή του Ποτέμκιν στην Κωνστάντζα
Μέχρι την 1η Ιουλίου ο τσαρικός στρατός είχε ανακτήσει τον έλεγχο του θωρηκτού Γκεόργκι Πομπεντονόσετς ή Άγιος Γεώργιος. Οι εστίες αντίστασης στην Οδησσό είχαν κατασταλεί πλήρως. Το πολεμικό πλοίο Ποτέμκιν με όλες αυτές τις κινήσεις είχε αποκοπεί από κάθε πιθανό ενδεχόμενο ανεφοδιασμού. Αναγκάστηκε να κινηθεί προς την Ρουμανία όπου και αγκυροβόλησε στην Κωνστάντζα και έκανε έκκληση βοήθειας προς όλον τον κόσμο. Η τοπική όμως διοίκηση, αρνήθηκε κάθε είδους βοήθεια και έτσι το Ποτέμκιν απέπλευσε προς τη Θεοδοσία της Κριμαίας. Μέχρι της 7 Ιουλίου το θωρηκτό είχε κατορθώσει να επιστρέψει στην Κωνστάντζα. Ο λαός επευφημούσε το πλήρωμα και ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις με τις Ρουμανικές αρχές.
H επιστροφή στη Ρωσία και το άσυλο
Έτσι τα πλοία παραδόθηκαν σύμφωνα με τις διαπραγματεύσεις στην Ρουμανία η οποία τα επέστρεψε στην Ρωσία. Σε όλο το πλήρωμα του Ποτέμκιν δόθηκε άσυλο. Κάποια από τα μέλη του πληρώματος, επέστρεψαν στην Ρωσία για να επικαλεστούν πως συμμετείχαν στην ανταρσία σε καθεστώς εξαναγκασμού. Κάποιοι από αυτούς εκτελέστηκαν και κάποιοι φυλακίστηκαν αλλά και κάποιοι αθωώθηκαν. Ο μηχανικός Ματουσένκο που είχε αναλάβει την διοίκηση, έφυγε προς Ελβετία, ΗΠΑ και Γαλλία. Έκεί συνεργάστηκε με Ρώσους πολιτικούς εξόριστους όπως ήταν και ο Λένιν.
Η ταινία του Σεργκέι Αϊζενστάιν
Το θωρηκτό Ποτέμκιν, ενέπνευσε τον σκηνοθέτη Σεργκέι Αϊζενστάιν να γυρίσει μια ταινία βωβού κινηματογράφου, με τον ίδιο τίτλο το 1925. Θεωρήθηκε ένα από τα αριστουργήματα του σινεμά. Περιγράφει με σουρεαλιστικό τρόπο τα πραγματικά γεγονότα και αναπαράγει το χρονικό των τεσσάρων πρώτων ημερών της ανταρσίας. Στην ταινία δίνονται με ιδιαίτερο τρόπο οι συγκρούσεις των χαρακτήρων έτσι ώστε ο θεατής να παίρνει το μέρος των εξεγερμένων καταπιεσμένων ναυτών. Χάρις σε αυτό το αριστούργημα, ο Αϊζενστάιν αποθέωσε την καριέρα του.
«…στην περίπτωση του Θωρηκτού Ποτέμκιν ο θρύλος κατόρθωσε να προσλάβει τα χαρακτηριστικά της ιστορίας». – Μαρκ Φερρό Γάλλος Ιστορικός
Η ταινία του Αϊζενστάιν ως μια από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών
Μια από τις πιο δραματικές σκηνές της ταινίας, είναι αυτή κατά την οποία το παιδικό καροτσάκι με το μωρό μέσα κατρακυλάει στα 192 σκαλοπάτια της Οδησσού. Η ταινία του Σεργκέι Αϊζενστάιν απαγορεύτηκε αρχικά στις ευρωπαϊκές χώρες και ειδικότερα στη Γερμανία ως το 1954 οπότε και άλλαξε το κινηματογραφικό εμπάργκο. Το γεγονός πως ο σκηνοθέτης δεν ακολούθησε την πεπατημένη σε συνδυασμό τις οπτικές συγκρούσεις μαζί με το μοντάζ των ποιοτικών αλμάτων, ήταν αυτό που την κατέστησε μέσα στις δέκα καλύτερες ταινίες όλων των εποχών.
Ακολουθεί βίντεο από την ταινία του Σεργκέι Αϊζενστάιν Το θωρηκτό Ποτέμκιν.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Σπηλιωτόπουλος Β. Ξ. (2008). Το θωρηκτό που γκρέμισε μια αυτοκρατορία. Ανακτήθηκε από https://www.tovima.gr/. Τελευταία πρόσβαση στις 25/6/2021.
Η εξέγερση στο θωρηκτό «Ποτέμκιν». Ανακτήθηκε από https://www.imerodromos.gr/. Τελευταία πρόσβαση στις 25/6/2021.
Θωρηκτό Ποτέμκιν (πλοίο). Ανακτήθηκε από https://el.wikipedia.org/. Τελευταία πρόσβαση στις 25/6/2021.
Ρούσσος Γ. (2021). Σεργκέι Αϊζενστάιν: Ένας ιδιοφυής σκηνοθέτης και πρωτοπόρος της τέχνης του μοντάζ. Ανακτήθηκε από https://tvxs.gr/. Τελευταία πρόσβαση στις 25/6/2021.
